حرف اول: اهميت اقتصاد خانواده
 

تاکنون بارها کلمه اقتصاد را در گفته ها و نوشته هايمان به کار برده ايم و يا در صحبت ها و سخنراني ها شنيده ايم و شايد کمتر کسي را بتوان يافت که به نوعي با اقتصاد و عوارض و آثار آن به طور مستقيم و يا غير مستقيم درگير نباشد. هنگامي که شما از بالا رفتن هزينه زندگي و نابساماني اوضاع اقتصادي خانواده صحبت مي کنيد يا هنگامي که در کوچه، خيابان، مدرسه، مسجد و منزل صحبت هاي فراواني پيرامون پول، درآمد، گراني، کمبود، ماليات، سود و ضرر و فقر و ثروت ... از طرف مردم عادي و گاهي افراد متخصص اين مسأله مطرح مي شود، نشان مي دهد دنياي اطراف ما مملو از مباحث و پديده هاي اقتصادي است و هر کس به نوعي درگير معناي واقعي اقتصاد شده. مسائل اقتصادي يکي از مهمترين دغدغه هاي اکثر خانواده هاست و آشنايي خانواده ها با اصول علمي اقتصاد خانواده مي تواند آنها را به اتخاذ بهترين تصميم ها به منظور دستيابي به اهداف بهتر و زندگي مرفه تر ياري کند لذا بر آن شديم در جهت افزايش اطلاعات خانواده ها در زمينه مديريت اقتصادي مطالبي را ارائه نمائيم.
اقتصاددانان کلاسيک بخصوص بعد از جنگ جهاني دوم به تجليل رفتارهاي اقتصادي خانواده به عنوان اولين سازمان اجتماعي دست زده اند و هيچ جنبه از زندگي خانوادگي نبوده که از نظر اقتصاددانان دور مانده باشد و اقتصاد خانواده شامل مباحث بسيار وسيع و گسترده اي از قبيل مسائل و موضوعات بسيار خصوصي خانوادگي مثل ازدواج، روش هاي کنترل بارداري؛ تعداد فرزند، تعداد ساعات کار و صدها مساله ديگر نيز مي شود، اما در اين مجموعه سعي شده است که مطالبي کاربردي تر و در ارتباط با اقلام اصلي تشکيل دهنده سبد هزينه هاي خانواده، مطرح مي شود.

اقتصاد خانواده چيست؟
 

کوچکترين واحد اجتماع، خانواده است. خانواده محل اصلي زندگي، مصرف، تربيت و ساير آموزش هاي انسان بوده و رفتار تمامي کارکنان و شاغلين متاثر از فرهنگ خانواده آن هاست. لذا اگر خانواده ها از جنبه فرهنگ و الگوهاي رفتاري و طرز نگرش به امور اقتصادي پيشرفت کنند، مي توان گفت فرهنگ کار و توليد در کشور پيشرفت کرده است. در تمام جوامع اعم از ابتدايي، در حال توسعه و توسعه يافته، خانواده مهم ترين عامل توليد و توزيع کالا و خدمات در جامعه مي باشد که يکي از مهمترين توليدات آن نيروي انساني يعني بقاي نسل است. به همين جهت است که اقتصاددانان، خانواده را بنيان زندگي اقتصادي جوامع مي دانند.
قبل از اينکه به تعريف «اقتصاد خانواده» بپردازيم لازم است تا حدودي با معناي «اقتصاد» آشنايي پيدا کرده و سپس رابطه اقتصاد و خانواده را بيان کنيم.

تعريف « علم اقتصاد»
 

براي تعريف اقتصاد، ابتدا لازم است درباره دو پارامتر يعني «کميابي» و «خواسته هاي انسان» توضيحاتي داده شود. اگر به اطراف خود دقت کنيد انواع بسيار زيادي از «کالاها» مثل لباس، لوازم منزل و... را مشاهده مي کنيد، همچنين انواع بسيار زيادي از فعاليت هايي را، که برآورد کننده يکي از نيازهاي انسان هستند. مثلا معلم آموزش مي دهد، پزشک بيمار را معالجه مي کند، راننده تاکسي مسافران را جا به جا مي کند و ساير مثال هايي از اين قبيل که در آنها نوعي «خدمت» ارائه مي شود. بنابراين کالاها و خدمات از مواردي هستند که به آن نياز داريم و آنها را به وجود مي آوريم (توليد مي کنيم) تا استفاده کنيم و مسأله مهم اينجاست که فقدان يکي از آنها حتي مي تواند منجر به نابودي ما شود به عنوان مثال اگر نان وجود نداشته باشد آيا براي ادامه زندگي با مشکل مواجه نمي شويم؟ يا اگر کارمندان شرکت هاي برق و آب نتوانند «برق» و «آب» را به مردم برسانند آيا ادامه زندگي ممکن خواهد بود؟ در نتيجه با وجود چنين شرايطي که نتيجه آن عدم توليد «کالا» و ارائه «خدمت» است تمام امور زندگي انسان فلج مي شود. لازم است بداينم که بخش عمده کالاها از زمين و منابع طبيعي به دست مي آيند.
بسياري ديگري از کالاها مانند ساختمان، اتومبيل و هواپيما محصول تلاش انسان براي تسلط بر امکانات طبيعت هستند که سرمايه ناميده مي شوند. همچنين خود انسان و «نيروي انساني» نيز لازمه توليد کالاها و خدمات است. بنابراين عوامل موثر در توليد کالاها و خدمات عبارتند از:
- زمين و منابع طبيعي
- نيروي انساني
- سرمايه
«سرمايه» نتيجه تلاش و سلطه عامل دوم يعني نيروي انساني بر عامل اول، يعني منابع طبيعي و زمين است. هر چه امکانات طبيعي در کشوري فراوان باشد و هر چه تعداد انسان هاي آگاه و آشنا به مسائل علمي بيشتر باشد و بالاخره هر مقدار که سرمايه لازم با سهولت بيشتر در اختيار افراد يک جامعه باشد مي توان انتظار داشت که ميزان توليدات آن جامعه از کالاها و خدمات بيشتر شود. اما اين عوامل فراوان نيستند و اگر در مواردي فراوان باشند امکان استفاده عملي از آنها کم است و اين عوامل از ويژگي «کميابي» برخوردارند. از طرف ديگر خواسته هاي انسان نامحدودند و با پيشرفت علم و صنعت اين نيازها و خواسته ها رو به افزوني هستند پس منابع محدود هستند و خواسته هاي انسان نامحدود.
علم اقتصاد به ما مي آموزد چگونه از حداقل منابع حداکثر بهره برداري را به عمل آوريم.

رابطه «اقتصاد» و «خانواده»
 

خانواده نيز با برخورداري از دو عامل مهم توليد يعني «سرمايه» و «نيروي انساني» يک واحد اقتصادي است.
اقتصاد خانواده را هم مي توان چگونگي ساماندهي و مديريت منابع خانه تعريف کرد.
اما آيا مي دانيد اين منابع کدامند؟ مي توان فهرست کاملي از زمان پول، فضاي زندگي و... تهيه کرد. اين منابع در ظاهر متفاوت به نظر مي رسند ولي آنها همگي داراي يک ويژگي مشترک يعني «کميابي» هستند. حتما شنيده ايد که مردم مي گويند: اي کاش وقت بيشتري داشتم، اين کاش خانه بزرگتري داشتم. اين کاش پول بيشتري داشتم و... حتي کساني که منابع مادي کافي در اختيار دارند نيز آرزوي داشتن منابع بيشتري را دارند.
خانواده دوست دارد بهترين نوع غذا را مصرف کند زيباترين لباس را براي اعضاي خود تهيه کند، در بهترين منزل زندگي کند، به طور مکرر سفر کند و... . اما آنچه مسلم است اين است که خانواده ها منابع و بودجه محدود دارند و کميابي براي اکثر خانواده ها يک پديده عمومي است. لذا خانواده مجبور است با توجه به منابع محدود، از ميان خواسته هاي خود «انتخاب» کند و به گونه اي تصميم بگيرد که مجموع اعضاي خانواده به بيشترين رضايت خاطر برسند (مطلوبيت).
اينکه چه مصرف کنيم؟ چقدر مصرف کنيم؟ چگونه مصرف کنيم؟ چه کسي کار کند؟ چند ساعت کار کند؟ چگونه از درآمد، حداکثر استفاده انجام شود؟ چه چيزهايي را در منزل به توليد برسانيم؟ و... پرسش هايي است که هر روز در خانواده ها مطرح است و تصميم گيري اقتصادي، مستلزم انتخاب درست و صحيح آنهاست.

انتخاب، قلب اقتصاد خانواده است.
 

بهترين انتخاب، يک تصميم اقتصادي است. بديهي است که اين تصميم گيري براي خانواده هاي مختلف، متفاوت است و با توجه به درآمد خانواده ها، ترجيحات و سليقه هاي اعضاي خانواده، نوع زندگي، سن و جنس اعضا و آداب و رسوم آنها تعيين مي شود و هر خانواده، خود، بايد بهترين انتخاب را به عمل آورد. با برخورد آگاهانه، کسب دانش و فراگيري اصول علمي اقتصاد خانواده، مي توان بهترين تصميم ها را به منطور دست يابي به اهداف بهتر اتخاذ و زندگي بهتر و مرفه تري فراهم کرد.

تعريف «اقتصاد خانواده»
 

اقتصاد خانواده عبارت است از؛ تخصيص منابع محدود قابل دسترس به مهم ترين نيازها و خواسته هاي خانواده، در اين تعريف منظور از «منابع» همان مبادي و راههاي درآمدي خانواده است که طبيعتاً محدود امّا قابل حصول است و نيازها همان مسائل متعددي است که بقا و شالوده خانواده به ارضاي آنها بستگي دارد و به طور کلي شامل نيازهاي اوليه و ثانويه خانواده مي باشد. سرپرست خانواده با در نظر گرفتن درآمد محدود و وجود نيازهاي اساسي بايد بهترين ترکيب را در ميزان هزينه ها به وجود آورد و از درآمد حاصل، بهره برداري بهينه کند.

چند نکته:
 

1- اقتصاد (Economies) در زبان يوناني از دو کلمه (okios) به معناي خانه و (Nomos) به معناي قانون تشکيل شده و معناي واقعي آن خانه داري است. امروزه نيز در دانشگاه هاي دنيا رشته هايي به عنوان اقتصاد خانه (Home Economies) و اقتصاد خانواده (Family Economies) تدريس مي شود. اميدواريم در کشور ما نيز به اين مقوله مهم بيشتر پرداخته شود و حداقل، کتاب ها و نشرياتي به طور تخصصي در اين زمينه تأليف شود تا زمينه مطالعه براي افرادي که مايل به کسب آگاهي درباره اقتصاد خانواده مي باشند فراهم شود.
2- فرق اساسي بين اقصاد خانواده و اقتصاد در بازار اين است که در اقتصاد بازار فرض مي شود واحد اقتصادي خودخواه است و هدف آن حداکثر کردن سود است. اما در خانواده اولاً هدف حداکثر کردن سود يا حداقل کردن مصرف نيست بلکه رضايت خاطر اعضا و حداکثر استفاده آنها با توجه به اهداف خانواده است و ثانياً خانواده خودخواه فرض نمي شود بلکه منافع افراد خانواده به هم مرتبط است.
3- لازم است خانواده ها مسائل خود را برپايه منافع مادي و معنو ي خود و همچنين منافع ملي تحليل و مقدار مصرف خود را مشخص کنند زيرا در بعضي موارد به نظر مي رسد که هزينه هاي زيادي به خانواده تحميل نمي شود اما در واقع به دليل اينکه منافع ملي به خطر مي افتد به طور مستقيم يا غير مستقيم بر اقتصاد خانواده اثر مي گذارد به نمونه هايي از عدم توجه به منافع ملي، در کشور ما دقت کنيد.
1- بازيافت:
زباله ها که امروزه طلاي کثيف ناميده مي شوند در صورت تفکيک و بازيافت صحيح فقط در تهران مي توانند سالانه 200 ميليون دلار سود به کشور برسانند.
2- ضايعات نان
ضايعات نان در ايران، سالانه 2 تا 2/5 ميليون تن است. اگر اين مقدار اسراف نمي شد حدود 500 ميليون دلار از خروج ارز جلوگري مي شد و سالانه 80/000 شغل دائمي ايجاد مي شد.
3- مصرف برق:
سالانه حدود 800 ميليارد تومان يارانه براي برق پرداخت مي شود که معادل ايجاد 160 هزار شغل دائمي براي جوانان کشورمان است.
4- مصرف سيگار:
آمار نشان مي دهد پولي که براي دودکردن سيگار از بين مي رود براي رفع محروميت از کليه روستاهاي بالاي 20 خانوار کشور کفايت مي کند. مصرف سيگار سالانه حدود 700 ميليارد تومان است.
5- الگوي مسکن
الگوي اعلام شده مسکن در دنيا 75 متر است. در کشور ما وسعت مسکن بسيار بيشتر از وسعت مسکن در کشورهاي پيشرفته است و سرمايه ها به جاي استفاده در عمران در بخش مسکن راکد مي ماند.

چند سؤال:
 

- به نظر شما مهم ترين عوامل توليد و منابع خانواده شما چه چيزهايي هستند؟ آيا به نظر شما محدودند و به منابع بيشتري نياز داريد؟
- مهم ترين نيازها و خواسته هاي خانواده خود را براي 6 ماه آينده بنويسيد. آيا متناسب با نيازها، منابع در دست داريد؟
- اگر درآمد شما کمتر از هزينه هاي اين خواسته ها بود، از بين خواسته هاي مختلف خود کدام ها را انتخاب مي کنيد؟ خواست چه کسي را در اولويت قرار مي دهيد؟ آيا راه حلي داريد که رضايت همه اعضاي خانواده را به دست آوريد؟

آموزش رفتارهاي مطلوب اقتصادي به فرزندان

بخش مهمي از مسائل اقتصادي خانواده آموزش و تربيت رفتار صحيح اقتصادي به فرزندان است.آموزش اقتصاد به فرزندان به 2 گونه مستقيم و غيرمستقيم صورت مي گيرد. بخش غيرمستقيم که مهمتر هم هست، روش و نوع عملکرد والدين است که خواه و ناخواه حتماً به فرزندان منتقل مي شود. مادران مدير، قانع و صرفه جو، فرزنداني به همين گونه تربيت مي کنند و مادران اسرافکار، تجمل پيشه و مصرف گرا نيز فرزنداني تنوع طلب و مصرف زده به جامعه تحويل مي دهند.لذا اولين و مهمترين گام در تربيت صحيح اقتصادي فرزندان (مثل ساير زمينه هاي تربيتي)، تصحيح عملکرد والدين است.
در شيوه ي دوم، والدين يا مربيان به گونه اي مستقيم عمل مي کنند.مثلاً درباره ي مسائل اقتصادي با فرزندان گفتگو مي نمايند يا در هنگام خريد تذکرات لازم و آموزشهاي ضروري را به آنها مي دهند يا در خانه در مورد مصرف آب، برق، مواد غذايي، نگهداري وسايل و...امر و نهي مي کنند.

فرزندان و مالکيت

«اموالکم التي جعل الله لکم قياماً...»
«اموال شما که خداوند براي شما وسيله قوام و پايداري (زندگي)قرار داده است.» (1)
کودکان خيلي زود با مفهوم مالکيت آشنا مي شوند. از همان اوان زندگي بچه ها در بازي با خواهر و برادر و همسالان خود با معناي «مال من»و مفهوم اينکه «ديگران حق تعرض به محدوده و اموال او را ندارند»مأنوس مي گردند. کمي که بزرگتر شدند اعياد و ديد و بازديدها فرصت خوبي براي گرفتن عيديها و هديه هاي مختلف است. معمولاً والدين هم در همين ارتباط بچه ها را تشويق به پس انداز مي کنند با رفتن به دبستان، بچه ها با پول تو جيبي گرفتن و خريد کردن از بوفه مدرسه يا مغازه سر راه کم کم وارد داد و ستدهاي مالي کوچک مي شوند.بعدها در سن نوجواني برخي به کار و فعاليت در بازار مي پردازند و در جواني هم که به طورجدي وارد بازار کار مي شوند.در اين دوران مسائل زيادي است که ياد گرفتن آنها براي فرزندان ما ضروري مي باشد. برخي از اين مسايل احکام شرعي مسائل اقتصادي امت که والدين بايد با توجه به فتاواي مراجع تقليد خود آنها را بشناسند و به فرزندان هم بياموزند. ولي ذکر برخي از اين مسائل در اين جا هم بي مناسبت نيست:
اگر فرزند دختر ده ساله يا بزرگتر و پسر پانزده ساله يا بزرگتر از طريق کسب، مالي به دست آورند پرداخت خمس آن بر آنها واجب است.
داد و ستد کودک اگر به طور مستقل ـ نه از سوي ولي ـ باشد باطل است خواه هر دو طرف معامله کودک باشند يا يک طرف آن.
داد و ستد کودک مميز در چيزهاي کم ارزشي که رسم مردم در آنها بر معامله با کودکان است، باطل نيست.
کودک نمي تواند قرض بدهد يا بگيرد، اجاره بدهد يا مالي را ببخشد يا چيزي را عاريه دهد يا امانت بدهد يا امانت بگيرد.(2)
امام علي عليه السلام:«المغبون غير محمود ولا مأجور»(3)
«گول خورده (مغبون) نه ارزشي دارد و نه پاداشي.»
يکي از امور اقتصادي خانواده ها، خريد کردن فرزندان مي باشد. خريد کردن از کارهاي خوبي است که مي تواند هم باعث همکاري فرزندان در امور خانه بشود تا کمکي به انبوه کارهاي پدر و مادر باشد و هم عاملي براي ايجاد حس مسئوليت و مهارت براي زندگي مشترک آينده آنها باشد. غير از آنکه گاهي خريد کردن فرزندان بزرگتر در مواقع ضروري براي کوچکترها موجب ايجاد محبت بيشتر بين آنها مي گردد. ولي در اين باره بايد به نکاتي توجه نمود:
اگر با فرزندتان به خريد مي رويد:
در مورد اجناسي که مي خواهيد خريد کنيد از آنها نظرخواهي کنيد تا توجه آنها به ملاکهاي خريد مثل کيفيت و قيمت مناسب، توليد داخلي بودن، سالم بودن کالا،شماره پروانه، تاريخ توليد و... جلب شود.
از همان آغاز از خريدهاي غيرضروري خود داري کنيد تا اين کار براي بچه ها به عنوان يک عادت در بيايد نه اينکه جذب رنگ و ظاهر و تبليغات کالاها شوند و هر چه در چشم زيبا آيد در سبد خريد قرار داده شود بلکه خريد را متناسب با مقدار پول موجود و نياز واقعي و با توجه به اولويتهاي خانواده بايد انجام داد.
اگر فرزندتان را به خريد مي فرستيد:
به مقدار لازم پول در اختيار او قرار دهيد. منظور از لازم، نه مقدار کمتر از ميزان کالاي سفارش شده است تا فرزند شما پس از خريد مقروض و يا احياناً سرافکنده در مقابل مغازه دار و ساير مشتريها نشود و نه خيلي بيشتر از حد نياز، تا وسوسه به خريدهاي غيرضروري نشود.
به مغازه ها و فروشندگان و مسير رفت و آمداو و به مدت زمان رفت و برگشت او توجه و نظارت داشته باشيد.
نوعي برنامه ريزي داشته باشيد که بچه ها مکرراً به خريد نروند. بلکه با کمي هماهنگي، خريدها بيشتر به صورت يکجا انجام شود تا از اتلاف وقت آنها پرهيز شود.
حتي المقدور از فرستادن دختران آن هم به صورت تنها، به خريد خود داري شود و در صورت ضرورت، رعايت احتياطهاي لازم در خيابان و کوچه به خصوص برخورد متين و جدي با فروشندگان مرد به آنها تذکر داده شود.
کودکان را در ساعات ديروقت شب به خريد نفرستيد.
به آنها تذکر بدهيد که هر خريد درست نيست، مانند خريد شانسيها (4) و يا مواد محترقه و يا برخي از مواد غذايي ظاهراً جذاب که از نظر تغذيه اي مضر هم مي باشد مثل يخمکها، پفکها و... و يا خريد مواد خوراکي خارجي که توليد داخلي آن هم وجود دارد و از لحاظ مرغوبيت نيز مناسب است.
به آنها ياد دهيد براي خريد کردن با شما مشورت نمايند و براي خرج کرن پول خود هم برنامه ريزي و دقت داشته باشند.

فرزندان و پول

امام باقر عليه السلام:«خداوند درهم و دينار را براي سامان يابي کار خلق قرار داده است تا بدان وسيله، امور زندگاني مردمان بگذرد و نيازهاي آنان برآورده شود.» (5)
نحوه نگهداري از اسکناس ها را بايد به فرزندان آموزش داد. متأسفانه در کشورساليانه مبلغ بيست ميليارد تومان صرف تبديل اسکناسها مي شود.(6)
با توجه مي توانند از اين ضرر بزرگ ملي جلوگيري کنند. با خريد يک کيف پول که هزينه ي کمي دارد، به راحتي مي توان پول را نگهداري کرد. بچه ها بايد ارزش پول درآوردن و پول نگهداشتن و پول خرج کردن را بدانند.
آنها بايد بدانند که پول نعمتي از جانب خداست که از زحمات فراوان پدر و مادر به دست مي آيد. لذا نبايد به راحتي از بين برود و بايد در قبال آن احساس مسئوليت کنند. ضمن آنکه بايد اين را هم بدانند که پول وسيله است، نه هدف و در برخورد با پول بايد نه آنقدر وابسته بوده که به مرز بخل و خساست رسيد و نه آنقدر بي توجه که به مرز اسراف و زياده روي وارد شد. به همين خاطر بايد به آنها آموزش داد که پول توجيبي خود را به اندازه و به جا خرج کنند.به جا و اندازه بودن را هر خانواده با توجه به شرايط خود به فرزندان آموزش مي دهد. مديريت خانواده سعي کند پول توجيبي بيش از اندازه نياز فرزندان به آنها ندهد و با محاسبه ي نياز هفتگي يا ماهانه بچه ها و با گفتگو و توافق اين پول را در اختيار او گذارد. ضمن آنکه مي توان گه گاه آنها را تشويق به دادن صدقه از پول خود يا شرکت در خيريه هاي فصلي نمود. هم چنين مي توان آنها را راهنمايي و تشويق کرد که اضافه پول توجيبي ها يا عيديهاي خود را پس انداز نموده و در موارد مهمتر خرج نمايند.

فرزندان و حفظ اموال

امام صادق عليه السلام:«احتفظ بما لک فإنه قوام دينک» (7)
«مال خود را نگهداري کن که مايه پايداري دين تو است.»
از ديگر آموزشهاي ضروري به فرزندان، توجه دادن آنان به حفظ اموال مي باشد،
برخورد توپ با شيشه و شکسته شدن آنها يا وارد شدن ضرر به اموال ديگران، نباشد، که اين کار مستلزم صرف هزينه هاي مادي و زماني زيادي است و بر پدر و مادر واجب است از پول پس انداز فرزند (اگر دارد) و يا از پول خودشان خسارت وارده را جبران نمايند. علاوه بر آنکه آبروي فرزند نيز نزد ديگران مخدوش مي شود. والدين مي توانند به کودکان بياموزند براي بازکردن در نوشابه از قاشق و چنگال استفاده ننمايند، درها را آهسته ببندند، آب زياد مصرف نکنند، در نگهداري وسايل خود انظباط و نظم داشته باشند و... تا با ايجاد احساس مسئوليت در آنها اين دقت و آموزش ها تدريجاً براي حفظ اموال عمومي نيز گسترش يابد. مثلاً از وسايل مدرسه به نحو صحيح استفاده نمايند.به ميز و نيمکت و در و ديوار وسايل همکلاسي هاي خود ضرر و صدمه اي وارد نکنند.بدون اجازه دست به جيب و کيف افراد ديگر ولوازم خانواده خود نبرند، و براي برداشتن وسايل ديگران از آنها اجازه بگيرند (رعايت همين نکته از بسياري درگيري هاي خانگي فرزندان جلوگيري مي کند)کرايه تاکسي و اتوبوس را به طور کامل بپردازند و کوتاهي در پرداخت آن را زرنگي ندانند و به خاطر اين امور دوستان خود را تأييد ننمايند.بلکه کوتاهي نمودن در اين امور را يک ضرر معنوي به خود و ضرر مادي به جامعه بدانند.به طور کلي براي ماليکيت ديگران و حدود آن اهميت قائل شوندو حق الناس را مهم بدانند. توجه دادن بچه ها به اين امور عامل مهمي است که بعدها در بزرگسالي وقتي در جامعه متصدي شغل و فعاليتي شدند نسبت به اموال و حقوق مردم مراعات حدود و ضوابط را بنمايند.

فرزندان و کار

امام صادق عليه السلام:«...و انسان اگر کاري نداشته باشد، از گستاخي و بيهودگي و ناسپاسي به راههايي کشيده مي شود که به حال او و نزديکانش
کشيده شدند...» (8)
تشويق فرزندان به کار کردن از وظايف تربيتي والدين است. کار کردن را بايد به عنوان يک ارزش مثبت به فرزندان آموزش داد. آغاز آنهم از همان ابتداي کودکي است که کودک براي همکاري در امور ساده و پيش پا افتاده تشويق شود. با بزرگ شدن کودکان مي توان انسانهايي را که با کار و تلاش پيگير و پشتکار فزاينده ي خود به درجات عالي انساني و اجتماعي رسيده اند به عنوان الگو معرفي کرد. متأسفانه بسياري از جوانان اين گونه هستند که مي خواهند خيلي زود به همه چيز برسند و از ابتداي زندگي همه چيز داشته باشند در حاليکه بايد به آنها يادآوري نمود که جوهره ي زندگي کار است و کار.امام صادق عليه السلام مي فرمايند:«دانه براي خوراک آدمي پديد آمد و آسياب کردن و خمير کردن و نان پختن تکليف انسان گشت. پشم براي لباس انسان آفريده شد و باز کردن و رشتن و بافتن وظيفه ي او گرديد درخت پديد آمد و کاشتن و نگهداري آن بر عهده ي انسان قرار گرفت و در هر پديده اي از پديده ها جايي براي کار و تلاش آدمي باقي گذاشته شد، زيرا که صلاح حال آدمي در همين است...» (9)
حتي همه ي آنهايي که به عنوان افراد ثروتمند شناخته شده اند، ساليان سال کار کرده اند تا به اينجا رسيده اند. جوانان ما بايد بدانند که کار عامل مهم تربيت، کسب تجربه و تشخيص اجتماعي و به دست آوردن مهارتهاي زندگي و رشد استعدادها و بروز خلاقيتها است. در واقع کار قانون حيات آدمي است. سستي و تنبلي بلا و آفت مي باشد و همانطور که آهن بر اثر زنگ از بين مي رود و بطالت هم قلب نوجوان و
که دائم به کارهاي مفيد اشتغال داشته باشند. بي کاري موجب عدم تعادل و کسالت روحي و مادر انواع بزهکاري هاست در حاليکه کار و کوشش موجب ايجاد تجربه و مجموعه تجربه ها نردبان ترق و تعالي و استقلال است.

گفتگو هاي خانوادگي

«ليس للانسان الا ما سعي، و أن سعيه سوف يُري» (10)
«انسان جز حاصل کوشش خويش چيزي ندارد و نتيجه ي کوشش وي به زودي ديده مي شود.»
يکي از روشهاي تربيت ايجاد رفتار اقتصادي، ترتيب دادن گفتگوهاي خانوادگي درباره ي مسائل اقتصادي است. سؤالات فرزندان، اتفاقات مختلف در جامعه، کم و زياد شدن درآمد خانواده و... فرصتهاي مناسبي است که گفتگوهاي جمعي صورت بگيرد. پدران و مادران آگاه از اين موقعيتها استفاده نموده و به بچه ها آموزش مي دهند. از مهمترين مباحث، توضيح وضع و پايگاه اجتماعي خاص خود است. منظور از «وضع» اين است که از حيث امکانات، زندگي هر کس با ديگران تفاوتهايي دارد که اين تفاوتها برخي جبري و برخي اختياري است. کودکان و نوجوانان در مدرسه، اجتماع يا در مهمانيها، با همکلاسيها يا افرادي برخورد مي نمايند که مثلاً لباسها و يا لوازم خيلي متنوع و قشنگ دارند يا خيلي راحت پول خرج مي کنند. اينها ممکن است سؤالات و يا ابهاماتي را براي فرزندان به وجود آورد يا آنکه انگيزه اي شود تا آنها از وضعيت خود
دچار نارضايتي شده و درخواستهاي گوناگوني را از والدين داشته باشند. براي آنها بايد توضيح داده شود که هر خانواده داراي جايگاه و وضع اجتماعي خاص خود است. گر چه خانواده ها مي توانند و بايد تغييراتي را در وضعيت خود به وجود آورند ولي اين مسئله بسيار مهم است که هرگز نبايد در اين ارتباط دچار چشم و هم چشمي ها و رقابت هاي فرساينده شد، بلکه بايد به گونه اي همه جانبه و با رعايت شرايط، به خصوص رعايت حدود الهي و حلال و حرام و ضرورت حضور فيزيکي و معنوي و تربيتي والدين در خانه به اين مسائل پرداخت. فرزندان بايد ياد بگيرند که قانع باشند و براساس آنچه که دارند باخلاقيت وتلاش، امکانات بهتري فراهم نمايند و نسبت به داشته هاي ديگران حسادت نورزند.والدين هرگز نبايد از کمبودها و نداشته ها بنالند. به خصوص مادران فهميده نبايد کاستيهاي زندگي را در پيش چشم فرزندان به رخ پدرو اعضاي خانواده بکشند بلکه برعکس به هنگام شکايت فرزندان توجه آنها را به نقاط مثبت زندگي جلب کرده و با ارج گذاري بر زحمات پدر، آنها را به کار و تلاش بيشتر و آينده ي بهتر و تأمين درآمد از راه حلال اميدوار و تشويق نمايند. شکرگزاري خدا را به خاطر نعمتهاي بي شمارش يادآوري نمايند و ميانه روي و اعتدال را به آنها آموزش دهند و درس خودباوري و تمرين اعتماد به نفس، به آنها بدهند.
توجه به اين نکته ضروري است که احساس رفاه و آسايش، مهمتر از داشتن وسايل و اسباب متعدد است. چه بسيار خانواده ها هستند که با آنکه داراي امکانات رفاهي فراواني مي باشند احساس رضايت و آرامش نمي کنند زيرا ارزش داشته هاي خود را نمي دانند (11) و چه بسيار افراد که با رضايتمندي و قناعت از حداقل امکانات با مديريت و دقت استفاده و رفع نياز مي نمايند زيرا که:«و لا کنز اَغني من القناعه» (12) هيچ گنج و ثروتي بي نياز کننده تر از قناعت نيست.
در اين گفتگوها مي توان روشهاي جلوگيري از اسراف را به فرزندان آموزش داد
و حتي با سؤال از فرزندان و تحريک خلاقيت آنان از خودشان خواست که با ابداع روشهاي جديد و ارائه ايده هاي نو شيوه هاي بهره وري را نشان دهند، و يا آنچه را که در اين زمينه آموخته اند به بقيه ي اعضاي خانواده بياموزانند. هم چنين با بيان تجارب شخصي و يا شخصيتهاي تاريخي به خصوص مردان الهي و اوليائ دين و يا حوادثي که در ملل ديگر اتفاق افتاده به آنها ياد داد که چگونه مي توان با کار سالم و خلاقانه و توأم با پشتکار و با توکل بر خدا و نيز با مشورت و ياري دادن به آنها شغل مناسب و زندگي پاک و شيرين داشت.
مشکلات حاد اقتصادي در خانواده و راهکارهاي برون رفت از آنها
«و لنبلونّکم بشيء من الخوف و الجوع و نقص من الاموال والانفس و الثمرات و بشرالصابرين» (13)
«و حتماً شما را به چيزي از ترس و گرسنگي و کاستي در اموال و جانها و ثمرات آزمايش مي کنيم و صابران (در اين سختيها را)بشارت بده.»
اين قرار حتمي الهي است که در فرا روي سرنوشت انسانها گذاشته شده است.معمولاً انسانها در دوره اي از عمر خود به فراز و فرود مادي گرفتار شده اند.کافي است کمي پاي صحبت گذشتگان خود بنشينيم که خاطرات و عبرتهاي فراواني را به همراه دارد. انسان عاقل نه از فراز دنيوي مغرور مي شود و نه از فرود آن دچار يأس و سستي مي گردد، بلکه همواره در تلاش زيستن بر مرز اعتدال است. زندگي فرد معتدل نه با اسراف و ريخت و پاش است و نه با تنگ گيري و بخل و خست؛ نه در داشتها طغيانگر است و نه درنداشتنها مأيوس و بداخلاق مي باشد.

علل پيدايش مشکلات

نابسامانيهاي شديد اقتصادي در خانواده معمولاً بر اثر مسدود شدن راههاي درآمد
اتفاق مي افتد که برحسب مدت انسداد، وضعيت پس انداز خانواده، وجود حمايتهاي جانبي از خانواده ،تعداد افراد خانواده و تلاش آنها و مهمتر از همه شيوه ي مديريت خانواده دچار شدت و ضعف است.
هم چنين بحرانها گاه مي تواند به علت از دست دادن سرپرست خانوار که وظيفه تأمين معاش خانواده را برعهده داشته اتفاق بيفتد که در اين حال خانواده علاوه بر ضربات عاطفي ناشي از فقدان عزيز خود، قطع شدن راه درآمد يا کاهش شديد آن را نيز بايد تحمل کند. گاه ممکن است که مشکلاتي حاد بر اثر بيماري، تصادف، ازکار افتادگي، ورشکستگي اقتصادي سرپرست خانوار و يا بيماري سخت و پرهزينه ي يکي از افراد خانواده و يا تنبلي و تن پروري اعضاء روي دهد. برخي بحرانها نيز نه به علل درون خانوادگي بلکه به خاطر عوامل خارج از محيط خانواده تحميل مي شود، مثل آثار حوادث طبيعي از قبيل زلزله، سيل و... و يا سياستهاي اقتصادي دولتها و يا حتي سياستهاي جهاني که بر خانواده ها تأثير مي گذارد. به طور مثال ممکن است برخي تصميمات دولتها منجر به تعطيلي کارخانه ها يا حذف و ادغام شرکتها شود که اين خود موجب بيکاري اجباري افراد زيادي مي گردد و يا سياسيتهاي بانک جهاني و يا سياستهاي جهاني سازي که از طريق دول بزرگ جهاني بر کشورهاي توسعه نيافته اعمال مي شود، خود نيز از عوامل ايجاد نابساماني اقتصادي خانواده است.به هر حال اينها حوادثي است که کم و بيش دامنگير خانواده ها مي شود، از نگاه ديگر، همان آزمايشات الهي است که برخي از مردم وسيله آزمايش برخي ديگر مي شوند (14) و در گردونه اين حوادث است که انسانها و ملتها جوهره ي اصلي خود را بروز داده و سرنوشت سعادتمندانه و يا شقاوتمندانه را براي خود رقم مي زنند.

راههاي برون رفت از مشکلات حاد اقتصادي

به همان ترتيب که عوامل ايجاد بحرانها در درون يا برون خانواده شکل مي گيرد،
راههاي رهايي از اين مشکلات نيز به دو دسته درون خانوادگي و برون خانوادگي تقسيم مي شوند.
2-4-راهکارهاي درون خانوادگي:
1-2-4-مديريت صحيح
«و من يتّق الله يجعل له مخرجاً» (15)
«و هر کس تقوا در رعايت حدود الهي را پيشه کند خداوند براي او راه خروج قرار مي دهد.»
مهمترين عامل گذر از بحرانها و مشکلات، مديريت صحيح و خردمندانه است. شرايط سخت، عامل مؤثري براي به فعليت درآورده شدن استعدادهاي عالي انساني است لذا مديريت در مواجهه با مشکلات حاد نه تنها خود را نمي بازد بلکه با تدبير به سر و سامان دادن اوضاع نابسامان موجود مي پردازد. او سعي مي کند با شناخت شيوه هاي سالم و مشروع راههاي جديد کسب درآمد را انتخاب کند. او با دست يازيدن به گنجينه ي بيکران رحمت و نعم الهي به وسيله کليد دعا و توکل بر خداي روزي بخش و توسل به ائمه اطهار عليهم السلام که وسايط نجات اند (16) روحيه ي اميدواري و نشاط را در اعضاي خانواده ايجاد مي کند و با توضيح و تشريح وضعيت موجود به خصوص براي فرزندان و توجه دادن آنها به گذران بودن حوادث و مشکلات و بيان عبرتهاي تاريخي و داستانهاي زندگي انسانهاي ديگر، آنها را به صبر، قناعت، اميدواري، کار بيشتر و حفظ کرامت انساني دعوت مي کند.

استفاده از پس اندازها:

معمولاً خانواده هايي که بطور نسبي از توان مادي بهره مند باشند سعي مي کنند با دورانديشي گونه هاي مختلف از پس انداز را (مثل ذخيره کردن اضافه درآمد در بانک يا خريد سهام يا زمين و...) براي خود و فرزندانشان تأمين نمايند. حتي در موارد زيادي ديده شده که مادر خانواده فداکارانه از طلا و جواهرات خود طرفنظر کرده و صرف گذران دوران سخت کمبود درآمد نموده است، ولي با توجه به شرايط اقتصادي کشور خانواده هاي زيادي هم هستند که حتي توان پس انداز ندارند. لذا لازم است آنها از خدمات و همکاري ديگر نهادهاي اجتماعي بهره مند شوند.

همکاريهاي درون خانواده:

در زمان بروز نابسامانيهاي اقتصادي يکي از بهترين شيوه هاي برون رفت، همکاري هاي دروني افراد خانواده مي باشد. آثار اين همکاريها غير از خروج خانواده از وضعيت بحراني، مي تواند به صورت يک تجربه غني براي سازندگي شخصيتي فرزندان و افزايش مهر و محبت بين اعضا خانواده باشد. تجربه اي که سالها بعد فرزندان خانواده با به يادآوردن آن دوران سخت، محبت و علاقه و وابستگي و احساس حق شناسي بيشتري نسبت به هم خواهند داشت. اين همکاري ها مي تواند به اشکال مختلفي باشد. مثل کنار گذاشتن خواسته ها و توقعات درجه دوم و چندم براي چيزهايي که ضرورت جدي براي خريد آنها وجود ندارد يا مثلاً فرزندان بزرگتر زودتر وارد بازار کار شوند و يا اگر در حال تحصيل هستند به طور موقت از ادامه تحصيل خودداري کرده و به اشتغال بپردازند و يا ضمن تحصيل با حذف اوقات فراغت به کار کردن و تأمين درآمد بپردازند. هم چنين زن خانواده نيز مي تواند در داخل خانواده به اشتغال در اموري مثل خياطي، قاليبافي، صنايع دستي و... به بهتر شدن اوضاع کمک کند. از راههاي ديگر که براي سبک کردن بار هزينه ي زندگي و خروج از
مشکلات حاد اقتصادي خانواده، مي توان انتخاب نمود کوچ کردن به مناطقي است که سطح مخارج زندگي در آنجا سبک تر است. مخارج زندگي در شهرهاي بزرگ که معمولاً به دليل فاصله ي زياد بين مراکز توليد و مصرف، کالاها گرانتر به دست مصرف کننده مي رسد، سنگين تر است و اجاره مسکن و هزينه رفت و آمدها و نيز مصارف جانبي و... هزينه هاي بيشتري را بر خانواده تحميل مي کند، لذا کوچ کردن خانواده به مناطق کم هزينه تر کمک مهمي براي پايين آوردن سطح مخارج خانواده است.

حمايتهاي فاميلي:

يکي ديگر از راههاي گذر از دوران سخت شدائد مادي خانواده، همکاريها و حمايتهاي افراد فاميل به خصوص بزرگان قوم مي باشد. در باب احکام خانواده و مسائل نفقه در فتاواي مراجع گرانقدر آمده است که در صورت ناتواني مرد از تأمين نفقه خانواده، بر پدراوست که به تأمين مخارج او و فرزندانش اقوام نمايد (در صورت ناتوانايي). هم چنين رسيدگيهاي ساير اقوام غير از رفع نيازهاي مادي، تأثير عاطفي و پيوستگي بيشتر افراد فاميل را موجب مي شود گذشته از آنکه کمکهاي فاميلي و اقدام به دليل شناخت بهتر افراد فاميل از يکديگر سريعتر و بدون گرفتار شدن در چرخه روابط اداري و بدون آنکه فرد گرفتار از آبروي خود، نزد دستگاهها و افراد بيگانه مايه بگذارد، انجام مي شود. لازم است اين کمکها شايسته و عاقلانه و بارعايت شئونات انساني و به تعبير قرآن بدون منت و اذيت صورت گيرد.
هم چنين مي توان با ايجاد صندوق قرض الحسنه فاميلي توسط بزرگان خانواده قدم مؤثري براي کمک به اقوامي که گرفتار مشکلات و محتاج به وام هستند، برداشت. وجود اين نوع صندوق ها در فاميل موجب بيشتر شدن همبستگي خانوادگي و همين طور گرفتار نشدن نيازمندان در چرخه ي رباخواري مي شود.
براي انجام اين امر برخي از اقوام مي توانند پيشگام شده و بعد از جمع آوري مقداري پول از هر فرد فاميل (ضمن ثبت نام و مشخصات و مقدار پول وي در يک دفتر
مخصوص)و با رعايت مقررات شرعي و عقلي هر چند يکبار به يکي از اقوام مقداري قرض داده و او هم ملزم شود که هر ماه مقداري از قرض را به صندوق برگرداند.

راهکارهاي برون خانوادگي

بخش ديگري از راههاي برون رفت از بحرانهاي اقتصادي خانواده، کمکهايي است که از طريق نهادهاي غيرخانوادگي ارائه مي شود که خود به دو دسته نهادهاي حکومتي و سازمانهاي خيريه مردمي تقسيم مي شود. بهتر است در کمک گيري از مراکز دولتي دقت و ملاحظه بيشتري بر سالم بودن نحوه ي کمک رساني اين سازمانها بشود تا مبادا کمکهاي ارائه شده در هنگامه ي بحرانها، ابزار وابستگي و گرفتاري بيشتر خانواده به اين نوع مراکز نشود. (17)

بيمه ها:

انواع بيمه ها مي تواند کمک مهمي براي جبران خسارتهاي وارده باشد، مثل بيمه آتش سوزي، زلزله، بيمه هاي حوادث رانندگي، بيمه عمر، بيمه سرقت، بيمه مسئوليت و...
بيمه آتش سوزي به خصوص براي مکانهاي پرخطر و کم نفوذ مثل بازارهاي تو در تو و قديمي که با کمترين شعله ي آتش مغازه هاي زيادي در کام آتش فرو مي روند، يا بيمه سيل و زلزله براي محلات پر احتمال براي اين نوع خطرات و اماکن سست، و بيمه هاي حوادث رانندگي مثل بيمه بدنه و بيمه شخص ثالث، کمکهاي شاياني است که در حوادث ومواقع از دست دادن اموال و سرمايه هاي زندگي، نه تنها از بدتر شدن وضع جلوگيري مي کند بلکه عامل جبران و کمک براي از سرگيري روال عادي زندگي مي باشد.

کميته امدام امام خميني:(18)

يکي از مهمترين نهادهاي خدماتي جامعه، کميته امدام امام است که در خدمت اقشارکم درآمد و محروم جامعه مي باشد، طبق اساسنامه کميته امداد هدف از تشکيل کميته ارائه خدمات حمايتي، معيشتي، فرهنگي براي نيازمندان و محرومان داخل و خارج کشور به منظور تأمين خوداتکايي، تقويت و رشد ايماني با حفظ کرامت انساني است. مرکز اصلي امداد تهران است.
خانواده هايي که به طور جد گرفتار مشکلات حاد اقتصادي هستند مي توانند با شناسايي که از طرف اين کميته انجام مي شود از انواع کمکهاي نقدي، جنسي، تحصيلي، بهداشتي و درماني، تأمين شغل و... بهره مند گردند و تا حدي از زيربار فشار و مشکلات اقتصادي نجات يابند.

سازمان تأمين اجتماعي: (19)

تأمين اجتماعي نتيجه ي يک روند تاريخي است که امروزه به عنوان يکي ازشاخص هاي توسعه يافتگي کشورها مطرح است. اهميت واقعي تأمين اجتماعي زماني آشکار مي شود که بدانيم امروزه تمام کشورهاي جهان، با نگاه حمايتي از نيروهاي کار و توليد و ايجاد آرامش کارگران به منظور جلوگيري از مشکلات ناشي از بيکاري، بيماري، از کارافتادگي، سالمندي کارگران و نيز حمايت از خانواده هاي آنها هنگام بيماري و يا پس از فوت بيمه شده اصلي به آن اهميت ويژه اي مي دهند.
در کشور ما مأموريت اصلي اين سازمان پوشش کارگران مزد و حقوق بگير (به صورت اجباري)و صاحبان حرف و مشاغل آزاد (به صورت اختياري) است.سازمان
تأمين اجتماعي يک سازمان عمومي غيردولتي است که بخش عمده منابع آن از محل حق بيمه ها (با مشارکت بيمه شده و کارفرما) تأمين مي شود و متکي به منابع دولتي نيست، مهمترين تعهدات و خدمات سازمان تأمين اجتماعي عبارت است:
حمايت در برابر حوادث، بيماري، بارداري و...، مستمري بازنشستگي، از کارافتادگي، بازماندگان.
مقرري بيمه بيکاري.
غرامت دستمزد ايام بيماري، بارداري و...
کمک هزينه ازدواج و کفن و دفن
اين سازمانها در تمامي استانها داراي مراکز بيمه اي و مراکز درماني مي باشد که به بيمه شدگان و مستمري بگيران خدمات ارائه مي دهد.

سازمان بهزيستي: (20)

يکي ديگر از سازمانهاي خدماتي، سازمان بهزيستي مي باشد، اين سازمان خدماتي را جهت کمک به توانمندي معلولين، پرداخت حق بيمه کارگران معلول، اخذ موافقت اصولي و پروانه جهت فعاليت مؤسسات غيردولتي و خيريه براي اموري مثل بازپروري معتادين، خانه سلامت دختران و زنان، مراکز توانبخشي بيماران رواني مزمن، کمک به اشتغال و ارائه خدمات مهارتي و تخصصي افراد انجام مي دهد.
هم چنين استفاده از وامهاي بانکي، سهام عدالت، تسهيلات صندوق مهر امام رضا عليه السلام، تسهيلات و وامهايي جهت اشتغالزايي، تعاوني، کمکهاي سازمان بازنشستگي و... امکانات و کمکهايي است که مي تواند جهت سبک شدن بار کمرشکن مشکلات اقتصادي خانواده به کار گرفته شود.
گرچه کمکهاي سازمان هاي مذکور با فراز و نشيبهايي همراه است ولي در موارد زيادي هم منجر به حل مشکل مراجعين مي شود، لکن اصل بايد بر خوداتکايي و استقلال در تأمين درآمد مشخص از راههاي صواب باشد.
در انتها بايد افزود که در حوادثي مثل زلزله و سيلها، رعايت نکات ايمني (از قبل)، ايجاد آمادگي هاي لازم در افراد و اماکن تجاري و مسکوني و... از گسترش بحرانها جلوگيري مي کند.

پي نوشت:

1-سوره نساء آيه 4.
2-احکام کودکان از تولد تا بلوغ، محمد حسن فلاح زاده.
3-وسائل الشيعه، ج12،ص4.
4-از نظر شرايط صحت معامله، جنس مورد معامله بايد براي خريدار مشخص باشد و بداند در مقابل مقدار پولي که مي پردازد چه چيزي را دريافت مي کند.
5-هي (الدنانير و الدراهم)خواتيم الله في ارضه، جعلها الله مصحه لخلقه و بها تستقيم شؤونهم و مطالبهم.امالي طوسي، ج2،ص133.
6-طبق آخرين برآوردها در سال 1385، ساليانه مبلغ بيست ميليارد تومان صرف تبديل اسکناسها مي شود.
7-امالي طوسي، ج2،ص292.
8-بحار، ج3،ص86.
9-همان.
10-سوره نجم، آيات 40-39.

مصرف در خانواده

«از امام رضا عليه السلام درباره چگونگي خرج در خانواده جويا شدم. آن حضرت فرمود:«حد وسط» بين دو روش مکروه و ناپسند، ...[بين]زياده روي و سختگيري.» (1)

روش صحيح مصرف در خانواده چگونه مي باشد؟

براي داشتن مصرف صحيح، برنامه ريزي اقتصادي لازم است. از آنجا که مصرف براي تأمين نياز مي باشد و نيازها هم هر روز تنوع و تعدد بيشتري مي يابد و از طرف ديگر منابع درآمدي خانواده محدود مي باشد، بايد نيازها را طبقه بندي و تعيين اولويت کرد تا بين درآمد و هزينه ها ايجاد تعادل شود.

اولويتهاي مصرف و مخارج خانواده

از يک ديدگاه نيازها دو گونه اند:نيازهاي واقعي و نيازهاي غير واقعي و جعلي به عبارتي برخي از نيازها برخاسته از وضعيت طبيعي وجود انسان است مثل نياز به خوراک، پوشاک، مسکن، آموزش و بهداشت، تفريح و سرگرمي، مسافرت، رفت و آمد و مصاحبت با ديگران و برخي ديگر نيازهايي است که انسان براي خودش
ايجاد و جعل مي کند مثل نياز به سيگار و يا وقتي براي گذران زندگي يک خانواده 3-4 نفري يک خانه 100 متري کافي است به دليل چشم و هم چشمي احساس نياز به يک خانه 300 متري مي شود که تازه بايد با انواع و اقسام وسايل و مبلمان هم آراسته شود.
انسان نمي تواند بدون برآوردن نيازهاي طبيعي و خواسته هاي مادي (در حد معقول ومتعادل) زندگي مطلوب و معنوي خود را تأمين کند، لذا در اسلام تلاش مرد براي تهيه معاش خانواده و تأمين سلامتي و آبروي آنها ستوده شده است.مثل سخن شريف امام کاظم عليه السلام که مي فرمايند:«هر کس روزي را از راه حلال، براي خود و خانواده اش فراهم آورد، مانند مجاهد در راه خدا است.» (2)
چه خوب و نيکو است که زن و شوهرهاي جوان از آغاز زندگي با همفکري و گفتگو براي وضعيت اقتصادي آينده ي خود برنامه ريزي داشته باشند تا بتوانند بهتر بر مشکلات اقتصادي فائق شوند و رفاه نسبي براي خود فراهم نمايند وحتي بيشتر از آن بتوانند به ديگران هم کمک کنند. در برنامه ريزي اقتصادي ابتدا بايد:
1-با تعيين هدف، اطلاعات لازم را جمع آوري کرد.
2-بودجه خانواده با پيش بيني نمود.
3-راههاي مختلف براي اجرايي نمودن بودجه خانواده در نظر گرفت.
هدف کلي در برنامه ريزي اقتصادي داشتن خانواده اي سالم وموفق از نظر جسماني ـ رواني مي باشد. خانواده اي که اعضاي آن از نظر رفتار اقتصادي عاقلانه و سنجيده و با حفظ تعادل بين دخل و خرج با آبرومندي و دور از افراط و تفريط، عمل نمايند. لذا گام اول جمع آوري اطلاعات است و براي اين امر هم مهمترين کار يادداشت نمودن هزينه ها و درآمد خانواده است. با اينکار علاوه بر مشخص شدن هزينه هاي انجام شده، امکان تحليل و بررسي آنها فراهم مي شود. تعيين اينکه
مهمترين رقم مخارج مربوط به کدام خريد و تا چه اندازه ضروري و حياتي بوده، کمک بزرگي براي برنامه ريزي بودجه خانواده مي باشد. در واقع با نوشتن مخارج و حساب و کتاب کردن ها، خانواده متوجه مي شود اگر بي جهت پول صرف مخارجي گرديده که بايد نمي شد در آينده از خرج آن جلوگيري کند.
چنانچه درآمد خانواده با مخارج موازنه ندارد نحوه خرج کردن درآمد بايستي تغيير کند، تا با تغيير هزينه و کمترين فشار به خانواده، کمترين احساس محروميت از مصرف کالاها و خدمات فراهم شود. علاوه بر اين از حسابها مي توان به عنوان اسنادي براي قانع کردن افراد مخالف در خانواده استفاده نمود تا مانعي براي زياده روي آنها باشد.
اگر خانواده داراي اصافه درآمد باشد بهتر است که آن را پس انداز نمايد و يا آن را با روش صحيحي سرمايه گذاري نمايد تا سود بازگشتي بيشتري را نصيب خانواده نمايد و يا در مسير سالمي به ديگران کمک گردد. بهر حال اضافه درآمد صرف ريخت و پاش و اسراف نشود. در روايتي از پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله)وارد شده است که ايشان فرمودند:
«(از جمله نشانه هاي)مردانگي شکوفاسازي مال است.» (3)
امام رضا عليه السلام:
«خداي متعال هيچ خوردني و پوشيدني را جايز نکرد مگر آنچه که در آن سود و صلاح است وهيچ چيز را منع نکرده است مگر آنچه که در آن زيان و نابودي و تباهي است. پس هر چه سودمند و توان بخش جسم باشد و به بدن آدمي نيرو بدهد، حلال است...» (4)
از مهمترين نيازهاي انسان، نياز به خوراک به معني اعم آن شامل آب، غذا، ميوه، ... مي باشد. نياز انسان به غذا و آب چنان زياد است که بدون آن بيش از چند روزي را نمي تواند زنده بماند. لذا اولويت اول در تأمين نيازهاي مادي، تأمين نيازهاي غذايي است که بايد بدون افراط و تفريط به آن پرداخته شود چنانکه امام رضا عليه السلام مي فرمايند:
«اگر مردم حد ميانه را در خوراک رعايت مي کردند بدنهايشان پايدار مي ماند»(5)
بدون غذاي سالم، زنده ماندن امکان ندارد.براي فعاليتهاي مختلف بدن در سنين کودکي و جواني و پيري به مواد غذايي گوناگوني نياز است که عمدتاً به 4 گروه اصلي تقسيم مي شوند که عبارتند از:پروتئينها، ويتامينها، قندها و چربيها.البته مي توان در برخي شرايط جايگزين هايي را در سبد غذايي خانواده قرار داد مثلاً در مصرف گوشت مي توان از سويا و يا قارچ استفاده کرد و به جاي مصرف برنج و نان، سيب زميني يا ماکاروني را به کار برد.
در مورد نگهداري مواد غذايي بايد توجه داشت که مواد غذايي عمدتاً به دو گروه مي توان نگهداري کرد، درجه يخچال بايد بين 1 الي 4 درجه سانتي گراد باشد تا فعاليت ميکروبها را کند نمايد.دماي فريزر معمولاً حدود 20- درجه سانتي گراد مي باشد.
در مورد استفاده از يخچال و فريزر به نکاتي بايد توجه نمود:
01 بيش از حد معمول و ظرفيت آن پر نشود.
02 درب آنها بيش از مدت لازم باز نماند و زود بسته شود تا گرما وارد نشود.
03 ذوب کردن يخ يخجال به طور منظم موجب خنک شدن و کاهش مصرف برق مي شود.
4.از کنار هم چيدن و چسباندن مواد غذايي پرهيز شود چون باعث اختلال در جريان گردش هوا و افزايش مصرف برق مي شود.
05 غذاهاي در معرض فساد را بايستي در قسمت هاي بالايي يخچال که سردتر است نگهداري نمود.
در مورد غذاهاي فاسد نشدني بايد توجه نمود که اگر انبار مناسبي براي نگهداري آنها در خانه باشد مي توان براي مصرف چند ماه يکجا خريد. مثلاً غلات و حبوبات را مي توان در ظروف سربسته که به طور کامل هم پر شده باشد نگهداري کرد.برنج را تا 10% وزن آن مي توان نمک زد و با آن به خوبي مخلوط نمود تا نمک رطوبت موجود در محيط را جذب کند و حشرات نتوانند در آن رشد نمايند.
در مورد نگهداري سبزيحات و ميوه ها بايد سعي نمود که از يخ زدگي، پژمردگي و پلاسيدگي و سبز شدن آنها جلوگيري نمود. روش خشک کردن از بهترين روشهاي نگهداري طولاني مدت سبزيجات و ميوه ها است. فريز کردن (6) هم روش ديگري
است ولي عملاً ارزش غذايي مواد خشک شده بالاتر از مواد يخ زده است. به خصوص آنکه اصل در طبيعت انسان و سلامتي او آن است که غذاي فصل و تازه را بخورد و هر چه غذا به طبيعت اصلي خود نزديکتر باشد و از سرخ شدن و فريز شدن و دوباره آماده و گرم شدن حفظ شود مواد غذايي آن بيشتر و با کيفيت تر است.
براي رفع انجماد گوشت بايد سعي داشت که خونابه کمتري از آن خارج شود (چون خونابه اي که از آن خارج مي شود داراي مقدار زيادي ويتامين و املاح و پروتئينهاي محلول است).انجماد در فريزر سريع انجام شود زيرا گوشت بعد از ذوب شدن به ميکروبها بسيار حساس است و لذا زود بايد مورد استفاده قرار گيرد. براي پخت گوشت بايد از حرارت ملايم استفاده کرد تا گوشت به خوبي نرم و آبدار شود، زيرا حرارت بالا سبب سفتي گوشت مي شود. براي چرخ کردن گوشت بايد از ماشين تميز و خشک استفاده شود.
موارد ديگري که در اولويت مصرف مواد غذايي قرار دارند چنين مي باشد:
01 تغذيه زنان باردار بايد به طور جدي مورد توجه قرار گيرد. اين کار در درازمدت به نفع خانواده خواهد بود. تغذيه خوب علاوه بر تأثير مثبتي که بر زايمان دارد، موجب رشد کامل جنين خواهد شد و از آنجا که پيشگيري مقدم بر درمان است از هزينه هاي گزاف بيماريهاي احتمالي مادر و نوزاد بعد از زايمان و نيز تغذيه نوزاد با شيرخشک جلوگيري خواهد کرد.
02 تغذيه صحيح کودکان در سنين بلوغ (بخصوص دختران) عامل مهمي در صرفه جويي هاي درازمدت بهداشتي و درماني و دورانهاي بزرگسالي و پيري آنها خواهد بود.
03 بيماران و سالخوردگان هم در اولويت تغذيه اي قرار دارند. تغذيه خوب، دوران درمان بيماران را کاهش مي دهد و تغذيه مناسب سالخوردگان مانع ضعيف و بدتر شدن وضع آنها مي شود.
معمولاً صاحبان کالا و تجارت پيشگان براي فروش کالاهاي خود تبليغات وسيع و پر جاذبه اي انجام مي دهند، هم چنين بسته بندي زيبا و رنگارنگ کالاها که در طبقات مغازه ها و سوپر مارکتها بر روي هم چيده شده عامل مهمي براي مصرف بيشتر و بيشتر خانواده ها شده است. ولي اولياء خانواده به خصوص «زنان»نقش مهمي را در ايجاد و حفظ يا از بين بردن يک عادت غذايي خوب يا بد دارند، در خريد و مصرف کالاهاي تغذيه اي به شدت بايد مراقب بود که فريب زرق و برقهاي ظاهري را نخورده و به درصد تغذيه اي و بهداشتي کالا توجه نمود. مصرف غذاهايي چون کالباس، سوسيس، همبرگر و کلاً گوشتهاي مخلوط و هم چنين چيپس ها و پفکها از جانب هيچ کارشناس تغذيه اي توصيه نمي شود و براي مصرف کالاهايي مثل شکلاتها، شيريني ها و نوشابه هاي صنعتي بايد محدوديت قائل شد.
05 در مديريت آگاهانه ي خانواده خريد مواد غذايي به مقدار لازم و کافي انجام مي شود. به خصوص در ميهماني ها لازم است دقت شود که به عنوان ميهمان به اندازه و درست غذا بخوريم و به عنوان ميزبان نيز بيش از اندازه و با تنوع زياد غذا تهيه نکنيم، اين مسأله علاوه بر صرف هزينه ي مادي و زماني بيشتر، براي سلامتي هم مضر است و چنانچه غذا زياد آمد با نگهداري صحيح آن در يخچال يا فريزر يا اطعام به نيازمندان از اتلاف آنها جلوگيري کنيم. مي توان سالاد و ميوه هاي زياد آمده را در ظروف دردار يا کيسه هاي پلاستيکي در يخچال تا چند روز و غذاهاي اضافي را در ظروف محکم دردار تا مدتي در فريزر نگهداري نمود. سالاد را مي توان از ابتدا بدون سس سرو نمود تا در صورت زياد آمدن نگهداري آن تا 2-3 روز امکان داشته باشد.
06 امروزه که با مشکل تقريباً غير قابل گريزي به نام «آلودگي هوا»روبرو هستيم، بايد مراقب باشيم با مصرف غذاهاي چرب، شور و خيلي شيرين احتمال ابتلا به بيماري هايي مثل سرطانها، پوکي استخوان، ناراحتيهاي قلب و گوارش را افزايش ندهيم.
2-3-پوشاک
«اي فرزندان آدم براي شما لباس را آفريديم تا زشتي هاي بدن شما را بپوشاند و زينت شما باشد.» (7)
لباس، زينت بدن و پوشش و حفاظ آن از سرما و گرما مي باشد. نعمتي را که خداي لطيف و رحيم به وسيله ي ايجاد مواد اوليه و تهيه و استفاده، آن را در اختيار بشر قرار داده است. لباسهايي از کتان و پنبه و پشم و ابريشم و حرير براي حفظ و زينت بدن، لباسهايي مثل زره که براي دفاع از بدن در مقابل دشمنان است.
بايد توجه داشت که بخش ديگري از مصرف خانواده به تهيه پوشاک تعلق مي گيرد. هر چند که در بخش خوراک به دليل مصرف دائمي، درآمد پي در پي به مواد غذايي تبديل مي شود ولي اين سرعت در مورد تهيه ي لباس اين گونه نيست. به خصوص در سنين بعد از کودکي و بلوغ که رشد بدن تقريباً متوقف مي شود، مي توان لباسها را با مدت زماني بين چند ماه تا چند سال استفاده نمود.

نکاتي در مورد لباس

01 در نگرش اخلاقي لباس پوشيدن به قصد تفاخر و خودنمايي مردود شمرده شده است و اصلاً در شأن انساني که تمام هستي براي او آفريده شده است (8)نيست که با چند قطعه پارچه و مقداري وسايل زينتي بخواهد بر ديگران فخر بفروشد و مرتبه انساني خود را خوار نمايد و يا از اين جهت به ديگران با چشم حقارت بنگرد.
02 هر چند که اسراف در پوشاک مثل اسراف در هر امر ديگري صحيح نيست ولي بايد دقت نمود که داشتن چند دست لباس براي مصارف مختلف در زندگي، اسراف نيست.چنانچه شخصي از امام کاظم عليه السلام سؤال نمود. «انسان داراي ده
پيراهن باشد اسراف است؟ فرمودند:نه و اين بيشتر موجب نگاهداري لباسهاي اوست. ليکن اسراف آن است که لباس آبرومند (و قيمتي)خود را در جاهاي کثيف و يا به هنگام اشتغال به کار روزانه و گل و خاک بپوشي.»(9) لذا لباس متعدد داشتن، خود نوعي رعايت اقتصاد است، زيرا که اگر يک لباس مدام پوشيده شود زود کهنه و پاره مي شود و اگر چند لباس باشد و به نوبت پوشيده شود براي زمان بيشتري دوام مي آورد.
03 شخصيت اجتماعي افراد معمولاً به نوع لباس آنان ارتباط دارد. افراد جامعه بايد به اين توجه داشته باشند ولباسي که مايه آبرو و حيثيت اجتماعي است، در هر جا نپوشند و آن را درست نگهداري کنند تا دوام بيشتري داشته باشد و دوباره نياز به خريدن چنين لباسي پيدا نشود. و از آنجا که برخي از صاحبان عمده ي تجارت مايلند با سوءاستفاده از روحيه تنوع طلبي زنان مُد پرستي را ترويج نمايند با خرد ورزي و مديريت و استفاده صحيح از لباسها، مي توان از اين خطر بزرگ در امان ماند.
04 پوشيدن لباسي که باعث تحريک جنسي شود براي غير همسر حرام است. پوشيدن لباسهاي تنگ و چسبان وبدن نما صحيح نيست. اين نوع لباسها از آن جهت که حجم اندامهاي جنسي انسان را در معرض ديد همگان قرار مي دهد، باعث مي شود نگاه ديگران به خصوص جنس مخالف به انسان نگاهي پست و لذت جويانه باشد و از حيثيت و ارزش انسان بکاهد.
05 رنگ لباس به خصوص در محيط خانه؛ بهتر است شاد و روشن باشد تا به شادابي فرد و ساير افراد خانواده کمک کند ولي در منظر نامحرم لباس بايد از حيث طرح و رنگ به گونه اي باشد که جلب نظر نکند. از ظرافتهاي مدير خانواده، به کارگيري ترکيب شاد و مناسبي از رنگها در محيط خانه و به خصوص در مورد پوشاک است اين امر وقتي به کمال مي رسد که به دور از اسراف و تجمل گرايي باشد.
06 لباس نبايد غصبي باشد و پوشيدن لباس غصبي حرام است علاوه بر آن چنانچه کسي با لباس غصبي نماز بخواند، نمازش باطل است. يکي از موارد غصب
هم ندادن خمس اموال است بنابراين اگر لباسي از پولي تهيه شده باشد که خمس واجب آن پرداخت نشده باشد آن لباس غصبي است.
7.براي نگهداري لباس بايد توجه داشت که اتو زدن و تاکردن آن علاوه بر آراستگي لباس باعث ديرتر کثيف شدن آن مي شود و اگر لباس ها بعد از اتوشدن به چوب رخت آويزان شود بهتر حالت خود را حفظ مي کند. هم چنين براي راحت و بهتر اتوشدن لباس، کمي رطوبت کار را آسان مي کند در صورت عدم دسترسي به اتو بخار مي توان از آب پاشهاي کوچک استفاده نمود يا حتي قبل از آنکه لباس به طور کامل خشک شود زمانيکه رطوبت مختصري در لباس مانده آنها را اتو کرد.
08 براي نگهداري لباسها تا فصل آينده حتماً بايد آنها را با استفاده از مواد ضد حشرات مثل نفتالين يا در پوششي (پلاستيکي يا پارچه اي) پوشاند تا از گرد و خاک و آسيب حشرات در امان باشند و چنانچه لباس هايي باشند که زائد بر مصرف باشند مي توان به افراد نيازمند داد.چنانچه در روايت آمده است که پيامبر صلي الله عليه و آله چون لباس نو مي پوشيد لباسهاي کهنه خود را به فقير مي داد. (10)
09 لباس بايد آزاد وراحت باشد.به خصوص براي کودکان، که در سن رشد و دائم در حال بازي و جست و خيز هستند.
010 چون بچه ها رشد سريعي دارند مي توان لباسهاي آنها را براي فرزند بعدي نگهداري کرد يا به صورت تميز و مرتب به کودکان نيازمند داد. ضمناًبه دليل همين رشد سريع حتي المقدور از خريد لباسهاي گران قيمت براي آنها صرف نظر کرد.
011 براي شستشوي لباسها بايد دقت نمود که لباسها از جنس و رنگ نزديک به هم باشند. چرا که درجه حرارت مورد نياز براي شستن لباسهاي پشمي با لباسهاي نخي متفاوت است و نيز شستشوي درهم لباسهاي تيره و روشن، گاه باعث آسيب به رنگ لباسهاي روشن خواهد شد. از انداختن لباسهاي زير با ساير البسه در ماشين لباسشويي پرهيز شود چون ممکن است موجب انتقال بيماريها شود.
012 در مورد خريد لباس مي توان فروشگاههاي مطمئن را که با قيمت مناسب لباس مي فروشند، شناسايي کرد تا از هدر رفتن وقت در خيابانها و فروشگاهها جلوگيري نمود.به خصوص در مورد خريد عيد نوروز مي توان به فاصله ي 3-2 ماه به نوروز خريد را انجام داد تا گرفتار گراني و شلوغي بازار شب عيد نشد. همچنين خريد لباسهاي دست دوم خارجي به دلايل بهداشتي و کم دوامي اين نوع البسه، صحيح نيست و مهم تر آنکه با عزت نفس و غرور ملي هم منافات دارد.
013 آموزش خياطي و دانستن نکات مربوط به آن درزندگي، يک هنر خوب براي دختران مي باشد. علاوه بر اينکه عاملي براي صرفه جويي در هزينه تهيه لباس است مي تواند عامل اشتغال در خانه و کمک به هزينه خانواده باشد به خصوص وقتي که مثلاً آقا يا فرزند خانه شتابزده در حال خروج متوجه مي شود کنار جيب يا پايين شلوارش باز شده اينجاست که خانم خانه با فوت و فن خود از يک آبروريزي نيمه جدي جلوگيري مي کند و باعث اصلاح وراه افتادن امور مي شود. و در مواردي هم مي توان با کمي هنر و سليقه و هزينه در لباسها تغييراتي به وجود آورد تا قابل استفاده مجدد شود.

قدمت ازدواج همپاي پيدايش بشر است. در نخستين نجواي رازگونه، آدم ابوالبشر به خداوند مي گويد: پروردگارا در برابر خود کسي را مي بينم که در دلم ميلي و انسي به او احساس مي کنم و چون خداوند يگانه، نجواي بنده ي يکدانه اش را شنيد فرمود: اگر او را مي خواهي از من بخواه و وصال او را از من طلب کن... (1)
از اين جرقه ي نخستين معلوم مي شود ميل به جنس مخالف که در درون انسان ها نهاده شده ميلي است که پيدايش اش تکويني و طبيعي است و پاسخ اش تشريعي و تعليمي.
اين ميل و پاسخ به آن عليرغم اين درجه از استواري، در طول تاريخ بشر گاه دچار انحرافات جدي شده است. اين انحرافات در ارتباط با ساير انحرافاتي بود که بشر گرفتار آن شده بود و امروزه در قرن 21 انحرافاتي که بشر در نگاه به هستي و انسان يافته، بر ازدواج و خانواده نيز سايه افکنده است. انحرافي که از غرب آغاز شده و با سلطه ي اقتصادي و رسانه اي، ساير نقاط جهان را نيز در برگرفته است. هر چند جامعه ي ديني هنوز در مقابل نفوذ جامعه ي غربي مقاومت کرده و مي کند.
امروزه اخلاق نوين در غرب، برداشتي اومانيستي از اراده و تمايلات انسان ارائه مي دهد. اين برداشت که از تفرد شخصي آغاز مي شود و تا تفرعن اجتماعي دامن مي گشايد، اصلي ترين وجه تمايز ميان جامعه ي الهي( توحيدي)و جامعه ي غربي است. جامعه ي توحيدي جامعه اي مبتني بر فطرت و خواستار شکوفايي و پاسخ دهي بي قيد و شرط به فطرت است و جامعه ي غربي جامعه اي مبتني بر غريزه و خواستار پاسخ دهي بي قيد و شرط به غريزه. در جامعه ي توحيدي مبناي حرکت و حيات، فطرت حقيقت پذير کمال جوي حق محور است و در جامعه ي غربي غريزه ي منفعت طلب لذت جوي خودمحور. انسان در جامعه ي غريزي غرب،توانمند مي شود و در جامعه ي فطري الهي ،فرهمند ،جامعه ي الحادي غرب با شعار آزادي و حقوق فردي، قوانيني تصويب مي کند مانند: آزادي، سقط جنين، عرفي سازي رابطه ي جنسي با افراد متعدد، بيمه ي زنان خياباني، آسان سازي طلاق، هيولا نمودن ازدواج و... و بدينوسيله با حاکميت ليبراليسم جنسي، زنان را فرومايه، خانواده را فرومانده و مردان را فرمانده ي ارضاي هوسهاي خود مي نمايد.
جامعه ي توحيدي در مقابله با تحکم غرب براي پذيرش شعارها و قوانين غربي در سرتاسر جهان، بر قداست ازدواج و خانواده و تحکيم آن پاي مي فشرد و در مقابل هرج و مرج جنسي و فروپاشي خانواده در غرب، اعلام مي کند که: خانواده بهترينن و يگانه محل براي تأمين سه نياز انساني: تمتع جنسي، تمناي عاطفي و تعهد انساني است بنابراين بايد همه ي ارکان جامعه ي اسلامي بکوشند تا زمينه ي ارضاء اين سه نياز را در کانون خانواده، به وفور فراهم سازند. (2)
از آنجا که استوارترين قدمها در پي عميق ترين دانش ها برداشته مي شود، براي بهره مندي جامعه از خانواده هايي سالم و متعالي، بايد اعضاء خانواده را آموزش داد تا با ژرف نگري در مسائل مختلف مرتبط با خانواده، گامهايي استوار جهت ايجاد پرورش خانواده ي سالم و متعالي بردارند.

سازمان ملي جوانان
معاونت مطالعات و تحقيقات

خانواده، اصيل ترين و بنياني ترين واحد اجتماعي است. جامعه شناسان خانواده را جزو نهادهاي عمده اجتماعي مي داند. جمع خانواده ي نوع اشتراک حقيقي است، به گونه اي که سرنوشت اين جمع تکويناً در هم تنيده شده و خوب و بد، شادي و غم، ناخوشي و سلامت و... هر يک از اعضاي اين مجموعه به نحو انکار ناپذيري بر ديگر اعضاء مؤثر است، تأثيري که نه تنها در دنياي آنان بلکه تا بهشت و جهنم هم همراه آنان مي باشد. لذا جوان عاقل در افق ديد خود از ازدواج تصويري تا دوردستها، تا آن سوي حيات دنيوي تا سايبانهاي بهشتي، تا دريافت قول سلام از جانب رب رحيم (3) رسم مي کند و مسئوليت جدي و سرنوشت ساز خود را همراه آيين زيباي ازدواج و تشريفات و مقدمات و لوازم آن فراموش نمي کند.
«هدفمندي»و «همکاري» خانواده در ابعاد مختلف عاطفي، اخلاقي، فرهنگي، اقتصادي و... پايداري و آرامش و امنيت آن را بيمه مي کند. در اين نوشتار سعي مي گردد
«اقتصاد»علمي است که پيرامون توليد، توزيع، مبادله و مصرف کالاها و مواد بحث مي کند. مباحث اقتصاد خانواده هم پيرامون گزينه هاي بالا در ارتباط با خانواده مي باشد. يک خانواده چگونه و چه چيزهايي را توليد مي کند؟ درآمد و رزق و روزي خانواده چگونه توليد و تأمين مي شود؟ توزيع و مصرف در خانواده چگونه است و اولويتهاي آن چيست؟ تکليف ما در برابر آنچه که خداوند روزي ما نموده است چه مي باشد؟ مرز اسراف، اعتدال، بخل و انفاق و... در خانواده کجاست؟ يک خانواده سالم چگونه مي تواند درآمد مناسب و صحيحي داشته باشد و به چه نسبتها و اولويتهايي و به چه شيوه ي بهينه و مفيدي درآمدها را براي اعضاء خانواده هزينه و يا درساير امور سرمايه گذاري نمايد؟
معمولاً در نگرش نازل و مادي، بهترين و مهمترين شرايط اقتصادي خانواده، کسب درآمد بيشتر و استفاده و مصرف افزونتر و متنوعتر و همراه با لذت و مرغوبيت مطرح است، ولي در ديدگاه متعالي هدف از توليد بيشتر، مصرف و رفاه و تجمل بيشتر نيست، بلکه توليد در خدمت آسايش و آرامش مادي و معنوي انسان و مصرف همراه اعتدال و با پرهيز از اسراف و تبذير و نيز توجه به وظايف شرعي مثل پرداخت خمس و زکات و انفاق مي باشد.
در اين متون تلاش شده است تا جوانان در آستانه ي ازدواج، به آگاهي و نگرش عميق تري پيرامون مباحث اقتصادي خانواده و نحوه مواجهه با مشکلات اقتصادي و راههاي غلبه بر آن، دست يابند.

توليد در خانواده

«وامددناکم باموال و بنين» (4)
«و شما را به وسيله ي مالها و فرزندانتان ياري نموديم و توانمند کرديم.»
توليد در خانواده به دو گونه است:
الف:ايجاد و تربيت نيروي انساني
ب:کسب درآمد

ايجاد و تربيت نيروي انساني:

خانواده اولين محل پرورش نيروي انساني سالم و مولد کار است. سرمايه هاي انساني، بهترين سرمايه ها در فرايند پيشرفت جوامع مي باشد. پرورش انسان توانمند نيز در محيط خانواده سالم، صورت مي گيرد. اين فرآيند معمولاً دوره اي طولاني را طي مي نمايد. البته در جوامع روستايي اين دوره کوتاهتر است و فرزندان از دوران کودکي و نوجواني به کمک پدر و مادر در اموري مثل کشاورزي، دامداري، قاليبافي و... مي آيند ولي در جوامع شهري با توجه به رشد صنعت وتکنولوژي و تخصصي شدن امور، اين دوره به بيش از 2 دهه از عمر فرزندان بالغ مي شود، اما آنچه که
در هر دو طيف به عنوان اساس پايه گذاري شخصيتي در محيط خانواده مهم است تربيت انسانهايي تلاشگر ، خلاق، سليم النفس، داراي نظم و وجدان و تعهد کاري، با اعتماد به نفس، قانع و شاکر مي باشد.

کسب در آمد:

کسب درآمد راه ديگر توليد در خانواده است که معمولاً به سه گونه ميسر است:
*کار
*ارث، دريافت هدايا، جوايز
*سرمايه گذاري و پس انداز
«نحن نرزقکم»(5)
«مائيم که به شما روزي مي دهيم.»
گر چه به دست آوردن پول و ثروت در گرو تلاش و کار و پس انداز است ولي با نگاهي عميق تر، آنچه که ما داريم رزقي است که از جانب خدا به ما رسيده است. در روايات وارد شده که «روزي شما بر دو نوع است» روزيي که شما به دنبال آن مي رويد و روزيي که به دنبال شما مي آيد» (6). در واقع هم روزيي که ما در پي آن مي رويم رزق خدا است و هم روزيي که به سوي ما مي آيد، ولي روايت اشاره و تأکيدي است بر توأم بودن تلاش انسان و اميدواري بر فضل الهي.
تلاش براي توليد و تأمين زندگي، سيره ي اولياء دين بوده است. مطالعه ي سيره ي پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و ائمه اطهار عليهم السلام همه به روشني اين امر را نشان مي دهد. سفر تجارتي شخص رسول اکرم قبل از نبوت در تاريخ مشهور مي باشد.
ايشان با دست خويش مزرعه اي ايجاد کرده اند (7). آثار چاههايي که ايشان حفر کردند هنوز در اطراف مدينه وجود دارد.
امام علي عليه السلام مي فرمايند: «من يعمل يزدد قوه و من يقصر في العمل يزدد فتره». (8)
«آن کس که کار کند توانش فزوني يابد و آن کس که کم کار کند و بيکار باشد سستي (و ناتواني) او افزون مي گردد.»
داشتن مال باعث استقلال در زندگي، استغناي روحي، عزت و آبرومندي و کفاف و رفع نيازهاي انسان است ولي بايد توجه داشت که آنچه روح تلاش دائمي انسان مي باشد، توکل و چشمداشت بر عطا و کرم الهي است واينکه هدف ثروت اندوزي محض نيست، چه آنکه در حديث شريف نبي اکرم صلي الله عليه و آله آمده است:
«مال اندکي که نياز زندگي را برطرف کند و کفايت زندگي باشد بهتر از ثروت انبوهي است که انسان را غافل کند» (9)

کسب درآمد، راهها و ملاکها:

«طوبي لمن اکتسب من المؤمنين مالاً من غير معصيه...» (10)
«خوشا مؤمناني که مالي بدون معصيت (و شکستن حدود و شرايط الهي) به دست آورند.»
1-اولين راه کسب درآمد، کار واقعي
با توجه به اهميت شأن و مقام روح و معنويت انسان، بعد روحاني او بر جسمش مقدم است لذا در تقابل دين و آبرو، اين آبرو است که فداي دين مي شود و در تقابل
آبرو و دنيا، دنياست که فداي آبروي انسان مي شود. در مسئله کار و تأمين درآمد هم (مثل ساير جنبه هاي زندگي) بايد مراقبت نمود که اين اولويتها حفظ شود. صحيح نيست براي به دست آوردن درآمد، شرف و انسانيت فرد فدا شود و فرد از هر راهي ولو با تن دادن به خواسته هاي پست ديگران به تأمين درآمد پردازد. اين حساسيت در مورد زنان مضاعف است (که مثلاً به عنوان فروشندگي يا منشي گري در واقع وسيله اي براي جلب مشتري و درآمد بيشتر واقع نشوند) چه بهتر که انسان در تزاحم بين صبر بر کمبودها با کسب درآمد فراوان خصوصاً از راههاي پست و حرام، راه صبر و قناعت را پيش گيرد که اتفاقاً داشتن صبر در اين مواقع موجب اجر و پاداش فراوان نزد خدا مي گردد، و به کاربردن قناعت، نيز باعث شکوفايي استعدادها و خلق ابتکارات مي شود. چه بسيار اشياء و کالاهايي در اطراف ما است که ما هر روز بدون استفاده صحيح و کامل از کنار آنها عبور مي کنيم و يا حتي به سادگي آنها را دور مي اندازيم ولي در هنگام سختي و تنگنا تازه متوجه ارزش واقعي آنها مي شويم و درمي يابيم که چگونه مي توان با اندکي همت و توجه و ابتکار در آنها ارزش افزوده اي را ايجاد نمود و بيشتر و بهتر استفاده کرد.

معيارهاي «کار واقعي»:

01 کار بايد مطابق «توان»و «علاقه» و «استعداد» فرد باشد به گونه اي که او از انجام دادن آن احساس مفيد بودن و رضايت مندي داشته باشد.
02 کار بايد به استقلال جامعه در ابعاد سياسي، اقتصادي، فرهنگي و... کمک نمايد.
03 کار بايد مولد باشد، مولد کالا، خدمات و...
04 کار بايد داراي شرايط پيشرفت و ترقي و پايداري (امنيت شغلي) باشد.
05 کار بايد شرافتمندانه باشد و به عبارتي نان حاصل از کار حلال باشد، در نتيجه اموري مثل دروغ، غل و غش، رشوه و زيرميزي گرفتن، مبادلات غير قانوني و قاچاق، کم کاري و همچنين معاملات حرام مثل قمار، ربا، غصب و دزدي در کار شرافتمندانه
وجود ندارد.
2_راه دوم:دريافت هدايا، جوايز و...
بخش ديگري از راههاي کسب درآمد خانواده مي تواند از طريق هدايا (مثل هديه هاي عقد و عروسي)، ارث، جوايز و عيديها باشد. با کمي مال انديشي، به جاي نگهداري صرف آنها در کمد و ميز يا زير فرش مي توان اين اموال را به سرمايه و ثروتي براي آينده خانواده تبديل نموده و در دراز مدت از سود سرمايه گذاري آنها استفاده نمود.
3_راه سوم:سرمايه گذاري و پس انداز
راه ديگر کسب درآمد، سرمايه گذاري اقتصادي است که در خانواده انجام مي شود.
معمولاً خانواده با مديريت صحيح اقتصادي مثل داشتن اولويتهاي مصرف، صرفه جويي در هزينه هاي غير ضروري و پس انداز مازاد درآمد و... مي تواند اموال خود را به روشهاي مختلف سرمايه گذاري نمايد. اين کار چندين فايده دارد:
01 پول و اموال ذخيره شده در خانه از خطراتي مثل دزدي، آتش سوزي و کاهش ارزش پول حفظ مي شود.
02 پولها در جريان چرخه عمومي ثروت قرار گرفته و عموم مردم از آن استفاده مي نمايند.
03 دغدغه ي فکري خانواده براي سرقت اموال ارزشمند خانه کم مي شود.
04 در خانه ها و آپارتمانهاي کوچک فضاي بيشتري ايجاد خواهد شد. و هم چنين در هنگام اسباب کشيها هزينه و انرژي و دقت کمتري مصرف مي شود.
05 پشتوانه اقتصادي براي تأمين مخارج خانواده در هنگام بروز مشکلات ايجاد مي شود.
06 خلاقيت اقتصادي افراد خانواده به جهت تلاش براي شناخت و اجراي روشهاي جديد سرمايه گذاري افزايش مي يابد.

سرمايه گذاري و روش هاي آن

امام سجاد عليه السلام:«... استثمار المال تمام المروه» (11)
«کمال جوانمردي به اين است که انسان مال خويش را سودآور کند.»
الف:مي توان با خريد اوراق سهام شرکتها در سود آنها مشارکت نمود اين اوراق ممکن است داراي سودهاي متفاوتي باشند و از طرفي با تغيير وضعيت شرکتها دچار نوسان شوند، لذا براي خريد آنها مي بايستي از نظرات کارگزار متخصص و دلسوز استفاده نمود.
ب:خريد اوراق مشارکت يکي ديگر از راههاي سرمايه گذاري مي باشد. در اين روش اصل سرمايه تضمين شده است. اين اوراق چون بدون نام هستند جهت حفظ آنها از دزدي و مفقود شدن و... مي توان آنها را نزد بانک به وديعه سپرد.
ج:با سپرده گذاري در بانکها به روشهاي کوتاه مدت، دراز مدت، ارزي، در اين روش بانکها به تناسب، سودهايي را در نظر گرفته و به سپرده گذار مي پردازند.
د:خريد زمين هم يکي از روشهاي سرمايه گذاري توسط برخي از خانواده ها است. زمين همواره از افزايش قيمت برخوردار بوده است و با توجه به نياز اصلي هر خانواده براي مسکن (خود يا فرزندانش) اين هم يکي از راههاي افزايش درآمد خانواده مي باشد.
ه:خريد باغ يا مزرعه، که در شهرهاي بزرگ مي توان در مناطق حاشيه اي يا شهرکهاي نزديک شهر انجام داد. حتي مي توان به اين کار به صورت مشارکت با دوستان و فاميل اقدام نمود. اين نوع سرمايه گذاري مي تواند فرصت مناسبي براي استفاده خانواده از فضاي آزاد خارج از شهر و هم کمک مؤثري به ايجاد توليدات کشاورزي باشد، در حديث شريفي از امام صادق عليه السلام مي فرمايد:«باغي يا مزرعه اي تهيه کن، زيرا که هرگاه حادثه يا مشکلي در زندگي انسان پيش آيد و او بداند پشتوانه اي دارد که مخارج خانواده اش را تأمين مي کند، با گشاده دستي
بيشتري جانبازي و فداکاري مي کند.» (12)
نکته جالب در کلام معصوم عليه السلام هدف با ارزشي است که ايشان از تهيه درآمد بيشتر بيان مي کنند و آن سخاوتمندي و بخشش بيشتر است.
اما راههاي ديگري هم براي سرمايه گذاري وجود دارد. معمولاً در مقايسه بين انواع سرمايه گذاريها اينگونه محاسبه مي شود که کدام روش سود بيشتر و خطر کمتر دارد؟ به عبارتي کدام روش اصل سرمايه را بهتر حفظ کرده و بازدهي بيشتر و مطمئن تري را دارا است؟
گاه ممکن است بالاترين سود اقتصادي (سود بعد از کسر مخاطره) کمتر از چند ده درصدي باشد ولي سرمايه گذاري ديگري هم است که نه تنها اصل سرمايه تضمين مي شود بلکه تا چندين برابر «اصل» سرمايه سود بازگشتي و مطمئن دارد و چه خوب است که خانواده ها بخشي از اضافه درآمد خود را به اين امر اختصاص دهند و اين کار چيزي جز پاسخ به اين سؤال الهي نيست:«من ذالذي يقرض الله قرضاً حسناً فيضاعفه اضعافاً کثيره» (13).
«چه کسي است که به خدا قرض حسنه بدهد پس خدا آن قرض را به چندين برابر زياد کند.»
در اين روش گرچه به صورت ظاهري اصل پول ثابت مانده ولي با ايمان و عمل به آيه شريف سود بازگشتي تا چندين برابر اصل سرمايه است و باور مسلمان آن است که آنچه نزد خداست بهتر و پايدارتر است (14) تا آنچه در نزد اوست.
در متون ديني عوامل ديگري هم براي افزايش درآمد و رزق معرفي شده است که با بررسي کلي آنها مي توان اين عوامل را به 3 دسته تقسيم نمود:عواملي که در ارتباط با خدا، در ارتباط با مردم و در ارتباط فرد با خودش (تصحيح رفتارهاي فردي خويش)، باعث افزايش رزق و درآمد مي شود.
01 عواملي که در ارتباط با خدا باعث افزايش درآمد و روزي مي گردد:

الف ـ تقوا و پرهيزگاري:

«من يتق الله يجعل له مخرجاً و يرزقه من حيث لا يحتسب»(15)
«هر کس تقواي الهي را پيشه خود سازد خدا هم راه بيرون شدن از سختيها را پيش پاي او مي گذارد و از جائيکه حساب نمي کند، به او روزي مي رساند.»
و هم چنين:
«ولو أنّ اهل القري آمنوا و اتّقوا لفتحنا عليهم برکاتٍ من السّماء و الارض»(16)
«هر گاه مردم ايمان و تقوا پيشه کنند برکات آسمان و زمين را بر آنها مي گشاييم.»
ممکن است در اينجا سؤالي پيش آيد که رابطه تقوا و افزايش روزي چيست؟ براي پاسخ بايد ابتدا به معني تقوا دقت نمود. تقوا التزام دروني انسانها براي انجام فرامين الهي و رعايت حدود و قوانين الهي مي باشد. لذا افراد با تقوا درارتباط با طبيعت و بي عدالتي، انباشته شدن ثروتها در دست قليلي از مردم و افزايش فقر در بين اکثريت مردم مي شود، رفتار خود را بر پايه تبعيت از قوانين الهي که بر اساس قسط و عدل است، منطبق مي کنند که باعث مي شود ثروتها و امکانات جامعه به نحو متعادل بين مردم تقسيم شده و درآمد عمومي افزايش يابد بعلاوه خداوند که مالک هستي مي باشد و تدبير امور هستي به دست اوست نظرلطف و رحمت بيشتري را به انسانها با تقوا دارد لذا به گونه هاي مختلف امداهاي غيبي و الطاف خاص خود را در شرايط مختلف به خصوص در تنگناها و سختي ها شامل حال متقين مي نمايد.

ب:شکر نعمت و ياد خدا:

«لئن شکرتم لأزيدنّکم» (17)
هر گاه شکر نعمتها کنيد حتماً شما را افزودني مي بخشيم.
و نيز روايت از رسول خدا (صلي الله عليه و آله) مي باشد که:کسي که روزيش کم شده است زياد تکبير بگويد، تا ياد خداوند باعث گشايش روزي او شود.
شکر نعمت و ياد خدا باعث افزايش روحيه ي سپاسگزاري در انسانها و توجه به منعم حقيقي و در نتيجه استفاده درست و بهينه از نعمتهاي گوناگون و نيز اميدواري به فضل بي نهايت الهي و تلاش و توکل بيشتر مي شود. لذا يکي ديگر از عوامل افزايش درآمد شکر نعمتها و ياد خداوند مي باشد.

ج:استغفار و دعا و توکل بر خدا:

امام صادق عليه السلام مي فرمايد: وقتي روزي شما کم شده است استغفار و طلب توبه نماييد که خداوند فرموده است:«استغفروا ربّکم و إنّه کان غفّاراً يرسل السّماء عليکم مدراراً و يمددکم باموالٍ و بنين و يجعل لکم جناتٍ و يجعل لکم انهاراً» (18)
از پروردگارتان آمرزش بخواهيد که او همواره بسيار آمرزنده است (تا در دنيا)بر شما از آسمان پي در پي باران فرستد و شما را به اموال و پسران ياري کند و در آخرت برايتان باغها قرار دهد.
با توجه به معني واقعي استغغار که طلب مغفرت و رحمت از خدا به خاطر رفتارهاي نادرست و تصحيح روشهاي زندگي براساس دستورات خداي رزاق و کريم است، انسان با استغفار موفق مي شود هم به گونه اي صحيح و بيشتر و بهتر از مواهب زندگي استفاده نمايد و هم وسيله برقراري ارتباط با خدا از الطاف و فضل بيشتر او بهره مند گردد. لذا استغفار و توبه هم يکي ديگر از راهها و عوامل افزايش روزي است. چنانکه امام علي عليه السلام مي فرمايد:«اکثر الاستغفار تجلب الرزق» (19)
«زياد استغفار کن تا روزي را به سوي خود جلب کني.»
افزون طلبي که منجر به پايمال نمودن حقوق افراد ديگر مي شود، مي باشد.
02 دسته دوم از عواملي که منجر به افزايش رزق مي شود مربوط به رفتارهاي انسان با ساير افراد جامعه است و از آن جمله است:

الف:نيکوکاري و خوش اخلاقي و مهرباني:

اميرالمؤمنين عليه السلام مي فرمايد:
«پاکي نيت و طراوت انديشه، دوري از تنگ نظري در برخوردها، سهل گرفتن در زندگي با ديگران، گشايش چهره و خوش برخورد بودن با برادران مسلمان، گنجهاي رزق آدمي و باعث افزايش روزي انسان خواهد بود.»
خوش برخوردي با مردم و سهل گيري با آنان باعث جلب محبت و رفاقت و اعتماد آنها مي شود. تجربه نشان مي دهد که مردم براي خريد مايحتاج خود بيشتر به کسبه و تجار خوش برخورد مراجعه مي کنند که همين امر موجب افزايش درآمد آنان مي شود.

ب:انفاق از دارايي و پرداخت حقوق مالي:

انفاق از دارايي هاي شخصي و پرداخت حقوق مالي به ساير مردم از يک طرف باعث افزايش درآمد ديگران ومانع از تجمع ثروتها در دست افراد معدود مي شود و از طرف ديگر با زايل نمودن روحيه ي بخل و خسّت در ميان افراد ثروتمند و ايجاد روحيه بخشندگي در آنها، موجب افزايش محبت و اعتماد به ديگران به آنها و تلاش و اميد و الفت در جامعه مي گردد و همه اينها جو رواني در جامعه به وجود مي آورد که منجر به سازندگي و توليد عمومي ثروت مي گردد.
سحرخيزي و وضوي دائمي باعث شادابي روحيه ي فردي و سلامتي جسم او مي گردد که همين دو عامل يعني روحيه شاداب و جسم سالم و توانمند از مهمترين عوامل تلاش و کار و توليد بيشتر و در نتيجه کسب درآمد بيشتر مي باشد.

ج:دوري از گناهان، ظلم و نافرماني خدا:

امام باقر عليه السلام مي فرمايد:«گاه انسان گناهي مي کند و روزي او قطع مي شود».
هم چنان که پرهيز از گناه موجب افزايش روزي است گناه و بي مبالاتي در عمل به دستورات و احکام دين به خصوص در حوزه ي کسب درآمد باعث کاهش و قطع روزي مي باشد. نگاه ظاهر بينانه به زندگي بعضاً پر زرق و برق افراد حرامخوار نبايد جوانان را دچار اشتباه و سردرگمي نمايد.
رزق و روزي واقعي آن چيزي است که خود انسان با گوارايي و خوش عاقبتي استفاده کند زيرا بنا به آيه ي قرآن که مي فرمايد:«انا جعلنا ما علي الارض زينه لها (21)»به درستي آنچه که ما بر روي زمين قرار داديم و خلق نموديم زينت براي خود زمين است.
آنچه که از خانه هاي مجلل و وسايل رنگارنگ زندگي فراهم مي آيد در واقع زينت «براي زمين»است و زينت خود انسان در کمالات و ارزشهاي انساني است که در خويش ايجاد مي کند چه آنکه قرآن در توصيف انسانهاي رشد يافته، زينت ايمان در قلبهاي آنها را به عنوان يکي از صفات آنان بيان مي نمايد.(22) گذشته از آن که با دقت در نحوه ي زندگي و عاقبت افراد حرامخوار متوجه مي شويم که علي رغم وجود وسايل و امکانات زياد دل خوش و احساس آرامش و امنيت و بهره مندي واقعي از زندگي را ندارند. زن و فرزند دارند ولي بيگانه و بي عاطفه نسبت به هم بلکه دشمن و
مي شود.»مال و ثروت دارند ولي از سويي به دليل حرص و طمع و رقابتهاي فرساينده استفاده ي کامل نمي توانند از آن داشته باشند و از سوي ديگر همواره در ترس از دست دادن آن هستند، سخت تر و بدتر از همه عاقبت سوء دنيوي و عذاب اليم جهنم است که در انتظار اين گونه افراد مي باشد.

اشتغال زنان

فان المرأه ريحانه ليست بقهرمانه (24)
«به درستي که زن ريحانه و گل است نه پهلوان خشن.»
عن الرضا عليه السلام...لا تؤخذ المرأه بنفقه ولدها (25)
«...مسئوليت تأمين مخارج فرزند به عهده مادر نمي باشد.»
با تغيير جوامع از وضعيت سنتي به وضعيت امروزي کار زنان نيز دچار دگرگونيهاي زيادي شده است.
زنان در طول تاريخ همواره به صورت مستقيم يا غير مستقيم درتأمين معاش خانواده همکاري داشته اند ولي امروزه امر اشتغال زنان به صورت جدي تري مطرح شده است. تصميم گيري در مورد اشتغال زنان بايد با خردورزي و تعقل انجام گيرد. هر خانواده با توجه به شرايط و توانايي هاي خود و به دور از مسائلي مثل چشم و هم چشمي، رقابت وهم چنين با توجه به تجربيات و آمارهايي که در مورد خانواده هايي با زنان شاغل وجود دارد به تصميم گيري در اين زمينه بپردازد.
لذا توجه به نکات ذيل ضروري مي نمايد:
01 در مقايسه بين آفرينش و خلقت زن و مرد، زن به طور طبيعي عهده دار امر باروري و زحمات و سختيهاي ناشي از آن مي باشد.
02 وظيفه نگهداري و تربيت کودکان براي زنان مناسب تر از مردان است، تحقيق نشان مي دهد که مهد کودکها نمي توانند وظيفه مادران را در نگهداري کودکان ايفا نمايند و احتمال زيادي وجود دارد که نوزاداني که در سال اول زندگي بيش از 20 ساعت در هفته در مهد کودک نگهداري مي شوند به پرخاشگري مبتلا
شوند و بعدها در مدرسه با معلمين خود همکاري نکنند.
03 نوزاد تا سن يک سالگي بيش از تمام سنين زندگي خود اطلاعات کسب مي کند مقدار اين اطلاعات به عکس العمل و علاقه والدين، به خصوص مادر، بستگي دارد، زيرا مادر به دليل داشتن احساسات لطيف و عواطف زنانه و مادرانه تربيت و پرورش فرزندان را انجام مي دهد.
04 کار در خانه بدون اجبارهاي خشک محيط هاي اداري و کارخانه اي و به گونه اي داوطلبانه مي باشد و با توجه به خلاقيت زن مي تواند متنوع و آسايش بخش هم باشد، هم چنين توليدات خانگي نيز در مقايسه با نوع صنعتي آن سالم تر و اقتصادي تر است. بر اساس بررسي ها و آمارهاي موجود ثابت شده است که هزينه فعاليت خانه داري زنان از بعد اقتصادي مثل تهيه و پخت و پز غذا، شستشو ونظافت خانه، خياطي و اتوکشي لباسها و... در حد حقوق متوسط مرد خانه مي باشد لذا با تلاش زن در امور فوق به همان مقدار به اقتصاد خانواده کمک شده و ارزش افزوده ايجاد مي گردد.
05 از ديدگاه اسلام وظيفه تأمين مخارج خانواده و زندگي و پرداخت نفقه ي زن مطابق شأن وي بر عهده ي شوهر بوده و مخارج فرزندان را نيز پدر بايد تأمين نمايد. تأمين مخارج خانواده بر زن واجب نيست. (26)
و از طرف ديگر:
01 افزايش هزينه هاي زندگي به خصوص در جوامع شهري کار زن و درآمد او را مي طلبد.
02 با بالا رفتن سطح تحصيلات دختران و افزايش جمعيت و پيشرفت جامعه و تخصصي شدن امور، لزوم حضور بيشتري از زنان به خصوص زنان متخصص در
جامعه احساس مي شود غير از آنکه اسلام نيز براي زن حق اشتغال قائل است و مخالفتي با کار سالم زنان ندارد.
03 ماشيني شدن زندگي و هم چنين آپارتمان نشيني اوقات فراغت بيشتري را براي زنان در خانه فراهم کرده است.
با جمع و تفريق نمودن موارد ذکر شده، از آنجا که بالاترين هدف زندگي مشترک، داشتن امنيت و آرامش و دلبستگي اعضاي خانواده و در نتيجه تکامل و سعادت آنهاست (هدفي که قابل قيمت گذاري مادي و نيز قابل تعويض با اهداف ديگر زندگي اجتماعي نيست)، لذا در صورت تصميم به اشتغال زن به نظر مي رسد که بايد:
الف:مادر در دوران بارداري و بعد از زايمان از استراحت و آرامش کافي بهره مند باشد
ب:در سالهاي اوليه زندگي کودک، مادر حتماً در کنار فرزند باشد. آرامش رواني و لذت گرماي وجود مادر براي کودک و امنيت آغوش مهربان مادر براي کودک ارمغاني آسماني است که جاي آن را به سختي مي تواند کس ديگري پر کند و آثار آن عموماً تا پايان زندگي فرد به صورت هوش و درک و فراست بيشتر، تعادل رفتاري، احساس امنيت دروني و... باقي خواهدماند. علاوه بر آن که از نظر معنوي و اُخروي هم براي مادر ذخيره ي عالي به وجود خواهد آورد.
از فرمايشات امام خميني (ره) است که:
«اگر يک انسان شما تربيت کنيد براي شما به قدري شرافت دارد که من نمي توانم بيان کنم. پس شما يک شغلتان اين است که بچه هاي خوب تربيت کنيد. اول مرتبه تربيت بچه در دامن مادر است، براي آن که علاقه ي بچه به مادر بيشتر از همه ي علايق است... مع الاسف در آن حکومت طاغوتي... تبليغ مي کردند به اينکه زن چرا بچه داري کند... يک بچه که در دامن مادر بزرگ نشود عقده پيدا مي کند... بسياري از
اين مفسده هايي که در جامعه پيدا مي شود از اين بچه هايي است که عقده دارند. اين شغل (تربيت انسان) شغل انبياء است.» (27)
ج:همچنانکه با بزرگ شدن کودک از ميزان وابستگي او به مادرکاسته خواهد شد، مادر با «مديريت صحيح»مي تواند اشتغال خارج از خانه را با توجه به «علايق»و «قدرت و توان» و «فرصت (28)» خود انتخاب کند.
منظور از مديريت صحيح اين است که زن بخشي از مسئوليتهاي خانه را به فرزندان و همسر واگذار نمايد مثلاً دختر خانه در آشپزخانه و نظافت و يا همسر در شستن ظروف و هم چنين پسر خانواده در امر خريد خانه به مادر کمک کنند ولي براي تقسيم اين امور حتماً بايد با برنامه ريزي و مشورت و نظرخواهي اعضاي خانواده اقدام نمايد تا هر عضو خانواده بداند که هر روز موظف به انجام چه کاري هست.
و در مرحله بعد هم مادر بايد مسئوليت هدايت اين امر را بر عهده بگيرد زيرا با درگيري ها و تنشهايي روبرو خواهد شد که جز با سعه ي صدر و بردباري و استفاده ي بهينه از عواطف مادري خود نمي تواند آرامش و نشاط خانواده را تأمين نمايد.مادر براي اين امر بايد به ارزيابي و کنترل عملکرد خانواده بپردازد تا ضمن استفاده از اهرم مديريت و هم چنين عواطف مادري و صبر و حوصله تذکرات لازم را براي انجام وظايفشان بدهد و محيطي فعال و لذت بخش براي اعضاي خانواده فراهم نمايد.
د:يکي از مقايسه هاي اشتباه و مغالطه آميز، مقايسه بين وضعيت مادي و استقلال اقتصادي زنان شاغل و خانه دار مي باشد. في المثل دختر جواني ممکن است اين گونه محاسبه نمايد که بعد از 25-30 سال کار، دارايي و اموال او به مراتب بيش از يک زن خانه دار که 30 سال در خانه کار کرده است مي باشد، گذشته از آن که همواره استقلال اقتصادي داشته و براي خرج کردن نيازمند درآمد شوهر و اجازه او نخواهد بود. اين يک نگرش ظاهري است. در مقايسه بين زن شاغل و زن خانه دار بايد اين توجه را داشت.
که چنانچه وضعيت مادي يک زن شاغل از يک زن خانه دار بهتر باشد ولي اين افزايش درآمد در مقابل از دست دادن آرامش زندگي، تربيت صحيح و کامل فرزندان، لذت ساعات هم نشيني با خانواده و نيز ايجاد استرس و افسردگي و تنهايي هاي زودرس باشد، يک خسران محض و ضرر بزرگ و جبران ناپذير است. گذشته از آن که با حاکميت روح و فرهنگ اسلامي در اعتقادات و رفتارهاي زن و شوهر، در مورد مصرف وخرج خانه، زن به اصطلاح ذليل شوهر نخواهد بود بلکه احترام و استقلال اقتصادي او به رسميت شناخته شده است. غير از آنکه نه تنها زن درمورد خرج خانه بايد مراعات ضوابط را نمايد بلکه همه انسانها براي خرج کردن درآمد شخصي خود بايد تابع مقررات و ضوابطي باشند زيرا مال روزي و امانت خداوند در نزد ماست (29) و نبايد هر کس فکر کند هر جور که دلم مي خواهد مالم را خرج مي کنم.زيرا که:
«في حلالها حساب و في حرامها عقاب»(30)
«در حلال دنيا حساب و در حرام آن عقاب است.»
پس به جاي فرار از حل مسئله همان ابتداي تشکيل خانواده و بستن پيمان ازدواج بايد چشم و گوش را خوب باز نمود و سعي کرد که بر مبناي اعتقادات صحيح و ارزشهاي واقعي ديني ازدواج نمود و بناي زندگي را بر پايه نظام اسلامي برپا نمود تا جريان زندگي از رفتارهاي خودخواهانه محفوظ بماند.
و:امروزه با پيشرفت رايانه هاي بسياري از مشاغل را مي توان در خانه انجام داد و به اين ترتيب هم مادر ساعات بيشتري را در خانه و کنار فرزندان خود خواهد گذراند (31) و
هم در هزينه رفت وآمد و خستگي هاي جسماني و فرصتهاي زماني صرفه جويي خواهد شد.از جمله مشاغل درون منزل که با استفاده از رايانه مي توان انجام داد فعاليتهاي پژوهشي و مطالعاتي مي باشد که خصوصاً با رشد روز افزون سطح تحصيلات زنان در ايران توجه به اين فعاليتها بسيار ضروري است.
هـ:يکي ديگر از فعاليتهاي زنان تشکيل يا شرکت در سازمانهاي خيريه مي باشد که به صورت داوطلبانه صورت مي گيرد در اين صورت بخشي از وقت و تخصص و تجربه زنان در اختيار گروههاي مشخص اجتماعي قرار گرفته و استفاده مي شود. در اين گونه امور علاوه بر کمک به حل مشکلات جامعه از هرز رفتن نيروي زنان بخصوص زنان ميانسال که کار زيادي در خانه ندارند و هم چنين از تنهايي و افسردگي آنان جلوگيري مي شود.
ي:از فرصتهاي اشتغال زنان، پرداختن به فعاليتهاي قرآني و ديني است. شرکت در دوره هاي مؤسسات شناخته شده و معتبر چه به صورت فراگيري و آموختن و چه به صورت آموزش و تعليم به ديگران غنيمتي بزرگ است. زنان به دليل تأثير انکار ناپذيري که در بالا بردن آگاهي هاي خانواده و تربيت فرزندان دارند، نقش بسيار بزرگي را در اين زمينه ايفا مي نمايند. افزايش آگاهي ها و مهارتهاي ديني زنان موجب بالا رفتن کيفيت تربيت و اخلاق اعضاء خانواده مي شود گذشته از آنکه ذخيره ي معنوي و اُخروي عظيمي هم براي خود آنان مي باشد.

پي نوشت:

ا-وسايل الشيعه ج20،ص13- من لايحضره الفقيه، ج3، ص280
2-سويزي، مهري، فصلنامه کتاب زنان، سرمقاله ها
3-ان اصحاب الجنه اليوم في شغل فاکهون.هم و ازواجهم في ظلال علي الارائک متکئون. لهم فيها فاکهه و لهم مايدعون. سلام قولاً من رب رحيم. سوره مبارکه يس آيات 58-55.
به درستي که اصحاب بهشت در آن روز در وجد و شادماني مشغولند. آنان و همسرانشان در سايه درختان بر تختهاي بهشتي تکيه زده اند، براي آنهاست انواع ميوه ها و خوردني ها و براي آنها هرچه بخواهند (آماده) است. درود و سلام قولي است از (جانب) پروردگار رحيم براي آنها.
4-سوره الاسراء آيه 6.
5-سوره انعام آيه 151.
6-نهج البلاغه، قصارالحکم، 43 «الرزق رزقان طالب و مطلوب»يا قصارالحکم،379 «الرزق رزقان رزق تطلبه و رزق يطلبک».
7-اخلاق در خانه، ص30، استاد مظاهري.
8-غررالحکم/269.
9-بحارالانوار، ج72،ص61، حديث 4.
10-تحف اللعقول/28.
11-تحف العقول/287.
12-وسائل الشيعه، ج12،ص44.
13-بقره آيه 245.
14-«و ما عندالله خيرٌ و ابقي». قصص آيه 60.
15-طلاق، آيات 2و3.
16-اعراف آيه 96.
17-ابراهيم آيه 7.
18-نوح آيات 12-10.
19-نورالثقلين، ج5،ص424.
20-امام باقر عليه السلام: بر شما باد به دعا براي برادرانتان که همانا باعث افزايش روزي خواهد شد.
21-کهف آيه 7.
22-حجرات آيه 7.
23-وسايل الشيعه، ج12، ص53.
24-نهج البلاغه، نامه 31، 118.
25-بحار، ج103، ص73.
26-از نظر فقها وقتي مرد توان تأمين مخارج فرزندان خود را ندارد ابتدا بر پدر او و در صورت عدم توانايي پدربزرگ، بر مادر او واجب است تا مخارج فرزند را تأمين کند. و هم چنين مطابق قانون مدني، رياست خانواده از خصائص شوهر مي باشد اين امري واقعي نه اعتباري و قراردادي است. لذا تأمين مخارج زندگي و نفقه ي زن در حد شئونات خانوادگي وي به لحاظ شرعي و قانوني بر عهده ي شوهر است و زنان وظيفه اي براي تأمين مخارج خانواده ندارند.
27-صحيفه ي نور، ج8، ص90، سخنراني خطاب به بانوان در تاريخ 1358/3/21.
28-زن ريحانه ي آفرينش، مقام معظم رهبري، ص77.
29-«کان المالک للنفوس و الاموال و ساير الاشياء الملک الحقيقي و کان ما في ايدي الناس عواري.» خداوند مالک حقيقي مردمان و اموال و ديگر چيزهاست. آنچه در دست مردم است، عاريت است. مستدرک الوسايل، ص552.
30-نهج البلاغه، خطبه 82.
31-اخيراً يکي از نويسندگان آمريکايي در مقاله اي براي بهبود وضعيت جوانان و جامعه آمريکايي خواستار سه اصلاح شده بود که يکي از آنها اين بود که براي تربيت فرزندان و انتقال آداب و فرهنگ سالم حتماً يکي از والدين در خانه و کنار فرزندان باشد. روزنامه جمهوري اسلامي. پاييز 84.

اين عادت آقاي «الف شده است كه هر ماه با رسيدن فيش حقوقي به دستش و پر شدن حسباش سراغ برنامه هاي تفريحي برود، اسكانس هاي تانخورده را خرج خوردن و خريدن براي خودش كند و هنوز ماه تمام نشده، حسابش را خالي كند و منتظر دوباره پرشدن آن بماند.
همسرش به قول خودش كلافه شده است. مي گويد: «اين رسم زندگي مشترك نيست. مي گويد «اگر معناي مشترك بودن اين بشد، پس من هم بايد هرماه حقوقم را صرفاً خرج خودم كنم! در حالي كه من آن را صرف پرداخت جريمه ها و قبض هاي ماهانه مي كنم.
اگرچه بحث مالي در آستانه زندگي ممكن است قابل گذشت باشند و هر يك از زوج ها سخاوتمندانه، هزينه هاي زندگي را متقبل شوند، اما با گذشت سال ها، نظر يكي از طرفين كه بار اقتصادي را به دوش مي كشد تغيير مي كند و از كرده اش پشيمان مي شودا.
دراين باره بد نيست به راهي كه آقا وخانم «ب براي مديريت مالي زندگي شان ابداع كرده اند توجه كنيد. آقاي «ب» تعريف مي كند: «در نخستين گام براي رسيدن به مديريت مالي ايده آل در زندگي مشترك، من و همسرم ابتدا هدفي دراز را براي زندگي مان تعيين كرديم. هدف دراز مدت ما خريد يك خانه است. براي رسيدن به اين هدف نتيجه گرفتيم كه بايد پس انداز داشته باشيم.»
اما همان ابتداي كار آنها با دهها پرسش دشوار مواجه شدند، براي مثال چه كسي بايد پس انداز مي كرد و چه كسي حق داشت خرج كند؟ اين پول خرج كردن از جيب او، براي هردوي آنها بود يا فقط براي خودش؟ آيا او كه پس انداز مي كرد بايد از دلخوشي هاي ساده اي مثل خريد كردن و... مي گذشت؟ در اين صورت حاصلش چه بود؟
خانم «ب» راه حل ابداعي شان را اين گونه توضيح مي دهد: «ما در پايان هر هفته سراغ كامپيوتر مي رويم. از خرج هايي كه هر كدام براي امور اقتصادي خانواداه كرده ايم نمودار تهيه مي كنيم و اگر يكي بيش از ديگري خرج كرده باشد، طرف مقبل بايد هفته بعد جبران كند. از طرفي هر ماه هم به شكل مشترك، بخشي از درآمدمان را پس انداز مي كنيم و دست نخورده بااقي مي گذاريمش.»
كارشناسان مسائل اقتصادي خانواده اعتقاد دارند زوج هاي جوان بايد مسائل مالي را پيش از آن كه اسباب دلخوري شود، در خانواده حل كنند. برخي زوج ها خيال مي كنند صحبت درباره مسائل مالي خانواده روابط عاشقانه آنها را خدشه دار مي كند، اما واقعيت اين است كه كارشناسان تأكيد مي كنند ازدواج چيزي فراتر از يك رابطه عاشقانه است و نوعي اشتراك همه جانبه است كه يكي از اجزاي مهم آن پول است. اهميت درآمد در زندگي آدم ها صرفاً به دليل نقشش در چرخاندن چرخ اقتصاد خانواده نيست، چون داشتن درآمدي مشخص حتي اگر ناچيز باشد به صاحبانش توانايي تصميم گيري، قدرت و اعتماد به نفس مي بخشد و توانمندي هاي اجتماعي افراد را افزايش مي دهد و همسران را ملزم مي كند با هم براي اهداف مهم زندگي شان تصميم بگيرند.
همان بحثي كه فكر مي كنيد ممكن است رابطه عاشقانه شما و همسرتان را ابتداي زندگي خدشه دار كند و امروز به صورت رازي ميان شما دو نفر درآمده است، سال ها پيش در زندگي مشترك آقا و خانم «ج هم مطرح شد، اما آن ها با آن مواجه شدند و پيش از آن كه تبديل به مشكل شود، به يكي از مظاهر تفاهم شان تبديلش كردند.
تجربه آقاي «ج براي هر كدام از ما در اين زمينه مي تواند مفيد باشد، پس به عنوان حسن ختام، حرف هايش را بخوانيد: «من و همسرم يك حسب مشترك داريم و در عين حال هر كدام يك حسب شخصي هم در بانك باز كرده ايم. هر ماه وقتي حقوق هايمان را مي گيريم درصدي مشخص از آن را به حساب شخصي مان انتقال مي دهيم و درصدي را براي تأمين هزينه هاي زندگي، تفريح هاي مشترك، تعطيلات هفته و... به حسب مشترك واريز مي كنيم.
شايد باور نكنيد اما اين تصميم نه تنها مجبورمان مي كند در خرج كردن حقوق هايمان چه در امور شخصي و چه در امور مشترك با وسواس بيشتري عمل كنيم، بلكه كمك مان كرده تا جر و بحث هايمان درباره مسائل مالي زندگي به صفر برسد، چون اول هر ماه هر دو تكليفمان را مي دانيم.

نفقه زن بر شوهر واجب است یعنى قانونا و شرعا مرد موظف است کلیه مخارج خانواده را از قبیل خوراک و پوشاک و مسکن و حتى پول دکتر و دوا را تامین کند.و در صورت امتناع یا کوتاهى شرعا و قانونا موردبازخواست قرار خواهد گرفت.
زن و بچه،نیست و ندارم سرشان نمى شود،به هر حال میخواهند.وخواسته هایشان حد و انتها ندارد.حس رقابت و چشم و همچشمى در آنان بسیار قوى است.بدین جهت مرد نمى تواند و صلاح هم نیست که بدون قیدو شرط مطیع خواسته هایشان باشد.
مرد خردمند و با تدبیر حساب خرج و دخل خانواده را به طور دقیق میکند.اشیاء و لوازم زندگى را به نسبت لزوم و احتیاج درجه بندى میکند.
حوائج ضرورى زندگى مانند خوراک و پوشاک را بر سایر چیزها مقدم میدارد.مقدارى از درآمدش را براى حوادث روزگار از قبیل بیمارى وبیکارى و کسادى کنار میگذارد.
مقدارى از آن را براى اجاره یا خرید خانه ذخیره میکند.به فکرپول آب و برق و تلفن و مالیات و شهریه بچه ها نیز هست.اسباب و اثاث ضرورى زندگى را نیز در نظر میگیرد.آنگاه درآمدش را با رعایت الاهم فالاهم بر آنها تقسیم میکند.از اسراف و تبذیر خوددارى میکند.
سعى میکند پایش را از گلیم خویش درازتر نکند.هر خانواده اى که دخل و خرجشان حساب داشته باشد.و با عقل و تدبیر و رعایت اقتصادخرج کنند نه تنها دچار قرض و ورشکست نخواهند شد بلکه به زودى زندگى آبرومند و نسبتا خوبى پیدا خواهند کرد.
خداوند کریم اقتصاد و میانه روى را از علائم ایمان شمرده در قرآن مجید مى فرماید:کسانى که چون خرج کنند اسراف نکنند و بخل نورزند و میان این دو معتدل باشند (1) .
امام صادق (ع) فرمود:من براى کسى که اقتصاد را رعایت کندضامن مى شوم که فقیر نشود (2) .
امام صادق (ع) فرمود:چهار دسته مردم دعایشان به هدف اجابت نخواهد رسید.یکى از آنها کسى است که مالش را بیهوده تلف کند آنگاه بگوید:خدایا روزى مرا برسان.پس خدا میفرماید: مگر به تو دستور ندادم که اقتصاد را رعایت کنى؟ (3)
عبد الله بن ابان میگوید:از موسى بن جعفر (ع) راجع به انفاق برخانواده سؤال کردم.فرمود: اسراف و تنگ گیرى هر دو مکروه هستند.
میانه روى را نباید از دست داد (4) .
مرد خردمند و عاقبت اندیش حتى القوه از قرض و نسیه خوددارى میکند.و براى مصارف غیر ضرورى خودش را به وام نمى اندازد.
اقتصادى که بر پایه وامهاى بانکها و سایر مؤسسات استوار باشد شرعا وعقلا پسندیده نیست.
خرید اشیاء قسطى گر چه ممکن است ظاهر زندگى را زیبا گردانداما خوشى و آسایش را از خانواده سلب میکند.خانه قسطى،فرش قسطى،یخچال قسطى،بخارى قسطى،اتومبیل قسطى،تلفن قسطى،تلویزیون قسطى،ووووو این هم شد زندگى؟!آخر چه لزومى دارد که انسان اشیاءغیر ضرورى را به قیمتهاى گزاف بخرد و مقدارى از درآمدش را به صندوق بانکها و سایر مؤسسات بریزد؟آیا بهتر و عقلایى تر نیست که قدرى صبر کند تا اوضاع اقتصادیش بهتر شود و همان اجناس را با قیمت ارزانتر به طور نقد خریدارى کند؟
درست است که پول پیدا کردن خیلى در زندگى انسان تاثیر داردلیکن علم معاش و راه خرج کردن خیلى از آن مهمتر میباشد.بسیارندخانواده هایى که با وجود درآمد خوب همیشه گرفتار و مقروضند و به اصطلاح همیشه هشتشان گرو نهشان مى باشد.بر عکس،بسیارى ازخانواده ها با اینکه درآمد فوق العاده اى ندارند اما وضعشان از هر جهت خوب و آبرومند است و در کمال رفاه و آسایش زندگى میکنند.تفاوت این دو دسته در تدبیر زندگى و علم معاش مى باشد.
بنابراین صلاح خانواده در اینست که مرد با عقل و احتیاط یاشخصا امور اقتصادى منزل را بر عهده بگیرد و اگر خرید و فروش دست دیگرى است به کار او نظارت داشته باشد.
در خاتمه تذکر این مطلب لازم است که گر چه رعایت اقتصاد کارى خوب و به صلاح خانواده است لیکن سختگیرى هم خوب نیست.اگروضع مالى مرد خوب است باید در مخارج اهل و عیالش توسعه بدهد.به مقدار توانائى خویش لباس و خوراک خوب و منزل راحت برایش تهیه کند.
مال و ثروت براى خرج کردن و تامین مخارج زندگى است نه براى جمع کردن و باقى گذاشتن.باید آثار و علائم مال و ثروت در زندگى انسان و خوراک و پوشاک خانواده اش نمایان باشد.آخر چه فائده اى دارد که مرد شبانه روز زحمت بکشد و به خودش و خانواده اش سختى بدهد واموالى را روى هم بگذارد و از این دنیا برود؟!مادامیکه زنده است زن و فرزندش آرزوى یک لباس زیبا و یک خوراک خوب داشته باشند و ازکمبود مواد غذایى همیشه بیمار و رنجور باشند لیکن بعد از مرگش درتقسیم اموال به سر و کله یکدیگر بزنند؟!اگر خدا به انسان نعمت داده بایدبه همان نسبت در مخارج خانواده اش توسعه بدهد.غذا و لباس خوب برایشان تهیه کند.به مقدار توانایى خویش در هر فصلى میوه هاى آن فصل را در اختیارشان بگذارد.
پیغمبر اسلام (ص) فرمود:از ما نیست کسى که از جهت مال وثروت در وسعت باشد لیکن بر اهل و عیالش سخت بگیرد (5) .
موسى بن جعفر (ع) فرمود:عیال مرد اسیران او هستند.پس هر کس خدا به او نعمتى داده باید در مخارج اسیرانش توسعه بدهد و الاممکن است نعمتهایش گرفته شود (6) .
امام رضا (ع) فرمود:سزاوار است مرد در مخارج اهل و عیالش توسعه دهد تا منتظر مرگش نباشند (7) .
امیر المؤمنین (ع) فرمود:هر جمعه براى اهل و عیالتان میوه تهیه کنید تا به فرا رسیدن جمعه خوشنود گردند (8) .

پی‌نوشت‌ها:

1-فرقان آیه 67
2-وسائل ج 15 ص 258
3-وسائل ج 15 ص 261
4-وسائل ج 15 ص 261
5-مستدرک ج 2 ص 643
6-بحار ج 104 ص 69
7-وسائل ج 15 ص 249
8-بحار ج 104 ص 73

راه هایی برای موفقیت اقتصاد خانواده

کسب وکارهای خانوادگی نقش مهمی را در اقتصاد کشورها ایفا می کند. بخش قابل توجهی از کسب وکارهای موجود بر پایه مدیریت یا مالکیت خانوادگی استوار است، به طوری که حدود نیمی از تولید ناخالص ملی از طریق این کسب وکارها تامین می شود.
اما تصور و باور اکثر ما از کسب وکار خانوادگی چیست؟ بسیاری از کسب وکارهای خانوادگی، بخش عمده ای از هویت خانواده ها را تشکیل می دهد. رونق و شکوفایی چنین کسب وکارهایی، رشد و ترقی خانواده را در پی خواهد داشت.
از طرفی برخی از این کسب وکارها زمانی شکوفا خواهند شد که توسط اعضای یک خانواده اداره شود. آنچه باعث حفظ و رونق کسب وکار خانوادگی می شود، آموختن این مطلب است که چگونه با کسانی که به آنها علاقه و ارتباط عاطفی داریم، فعالیت شغلی سالمی داشته باشیم. شاید این کار ساده به نظر برسد، چه چیز بهتر از اینکه شما با کسانی کار کنید که آنها را به خوبی می شناسید و به آنها علاقه قلبی دارید، اما در واقع این کار چندان هم ساده نیست.

۱ ) درک و پذیرش ارتباطات درونی بین نقش های خانوادگی و نقش های شغلی:

آنچه به راستی کسب وکار خانوادگی را منحصر به فرد می کند وجود این ارتباطات درونی بین نقش های شغلی و خانوادگی است، یعنی رابطه ای که به طور معمول و در کسب وکارهای غیرخانوادگی یافت نمی شود. درک این ارتباطات درونی را می توان شاه کلید سالم سازی کسب وکار خانوادگی دانست. «نقش» بخشی از فرآیند کسب وکار خانوادگی است که انجام آن بر عهده فرد خاصی قرار می گیرد.
در کسب وکارهای خانوادگی با سه نقش اصلی مواجه هستیم; نقش خانوادگی (پدر، مادر، پسر، برادرزاده، دایی یا خویشاوند سببی)، نقش مالکیت (شریک و سهامدار) و نقش شغلی (مدیر، کارمند یا کارگر). این امکان وجود دارد که نقش ها با گذشت زمان تغییر یابند و افراد از نقش های متضادی برخوردار شوند که این مورد باعث بروز اختلالاتی در روند کار می شود. برای مثال، «پدر» در یک کسب وکار خانوادگی ممکن است مالک، رئیس، پدر و همسر باشد.
فرزندان نیز ممکن است از نقش های متعدد و متضادی برخوردار باشند; دختر، کارگر، دختر رئیس و مالک بالقوه کسب وکار. وقتی رئیس در محل کار دستوری صادر کند، گاهی برای کارگران آسان نیست که به وی به عنوان رئیس نگاه کنند نه یک «پدر بهانه گیر.» و از طرفی برای رئیس دشوار خواهد بود که به راحتی کارگر را به عنوان کارگر مدنظر قرار دهد نه به عنوان فرزندی چموش که از خواسته های والدین سرپیچی می کند.
روش ساده ای که با استفاده از آن می توان این رفتارهای متقابل را مجسم کرد، به کارگیری رویکرد سیستمی است. نگرش سیستمی درک روشنی از تاثیر متقابل سه سیستم فرعی خانواده، مالکیت و کسب وکار را بریکدیگر و برمحیط، ارائه می دهد.
توجه به این نکات بسیار مهم است که تغییرات در هر جز» از سیستم، کل سیستم را تحت تاثیر قرار می دهد و همچنین افراد حاضر در هر سیستم از اهداف و انتظارات متفاوتی برخوردار هستند. برای مثال، زمانی که افراد در نقش «عضوی از خانواده» به کسب وکار می نگرند، کسب وکار را به عنوان بخش مهمی از هویت خانوادگی، میراث آینده و منبع تامین نیاز های مالی برای رفع احتیاجات معمول زندگی در نظر دارند.
از سوی دیگر، اگر ایشان حرفه شان را دلیل پیوند خود با کسب وکار دانسته و در نقش «عضوی شاغل» به کسب وکار بنگرند، تمایل خواهند داشت تا کسب وکار را وسیله ای برای توسعه شغلی و موفقیت های اقتصادی مد نظر قرار دهند. و سرانجام، سهامداران یعنی افراد در نقش «مالک»، عمدتا به کسب وکار به عنوان ابزاری برای سرمایه گذاری و کسب منفعتی رضایت بخش توجه نشان می دهند. هر چند پی بردن به عملکرد نقش های متضاد در کسب وکار خانوادگی، به تنهایی قادر به رفع تضادها نیست اما می تواند ما را در درک و فهم چگونگی رخ دادن آنها یاری رساند.
درک چنین موضوعی، ما را قادر می سازد تا به این تضادها توجه کافی کرده و آنها را به نفع خانواده و کسب وکار حل و فصل کنیم.

۲ ) پرداختن به کسب وکار خانوادگی به عنوان یک کسب وکار جدی و رسمی:

باید باور داشت که کسب وکار خانوادگی یک فعالیت جدی و رسمی است نه تفنن و سرگرمی. این بدین معنا نیست که شما نمی توانید یا نباید ارتباطی عاطفی با کسب وکار و فعالیت های مربوط به آن برقرار کنید، بلکه موضوع اصلی این است که برای تامین هزینه ها و حفظ فعالیت، به کسب وکاری سودآور و موفقیت آمیز نیاز است. آنچه واضح است، شما برای کسب درآمد به تاسیس یک کسب وکار می پردازید نه برای سرگرمی، اما اگر چنین نیست، اطمینان داشته باشید که کسب وکارتان هرگز بیش از یک سال دوام نخواهد آورد.

۳ ) بهره مندی و استخدام کارمندان غیرخویشاوند و خارج از خانواده:

از دیگر نکاتی که برای ثمربخشی و سلامت هر چه بیشتر کسب وکار باید به یاد داشت، بهره مندی و استخدام کارمندان غیرخویشاوند و خارج از خانواده است. ایشان جز» حیاتی اکثر کسب وکارهای خانوادگی هستند. بسیار مهم است که ایشان را به صورت شایسته در تصمیمات دخالت دهید. درباره فرصت هایی که ایشان در کسب وکار شما ایجاد می کنند، صادق باشید، از آنها به نحوی شایسته قدردانی کنید و به ایشان پاداشی که انجامش برایتان میسر نیست، وعده ندهید.
فرصت های یادگیری و کارآموزی را برای تمامی کارمندان و سهامداران فراهم کنید تا بتوانید توان علمی و عملی منابع انسانی سازمان را در حداکثر کارایی حفظ کنید. به عنوان یک راهکار عالی برای ارتقای افق دید افراد شاغل در کسب وکار خانوادگی، می توان امکانی فراهم آورد تا ایشان در دوره های آموزشی و کارآموزی مفید شرکت کنند. این جلسات حرفه ای فرصت های کارآموزی و آموزشی وسیعی را فراهم می آورد، برنامه ای که اغلب در سازمان های بازرگانی و صنعتی مورد استقبال واقع می شود. لازم است شما همسر خود را نیز به درک و فهم بهتر کسب وکار ترغیب کنید. نیاز است که امکان شرکت در کارگاه های آموزشی و جلسات حرفه ای برای وی نیز فراهم شود.
همسر شما حتی اگر در کسب وکار حضور فعالی نداشته باشد، باز هم نقشی حیاتی در کسب وکار خانوادگی تان ایفا می کند. درصورتی که وی به درک بهتری از کسب وکار دست یابد، می تواند به عنوان همراهی دلسوز و شایسته برای شما در مسیر موفقیت شغلی و خانوادگی ایفای نقش کند. و چه بسا در آینده ای نه چندان دور، همسر شما قادر خواهد بود به واسطه اشتغال یا سرمایه گذاری و مالکیت در کسب وکار، به طور فعال در کسب وکار مشارکت کند.
برای تمامی افراد وابسته به کسب وکار خانوادگی، شرح شغل واضحی تهیه کنید. هرگز مپندارید که فرزندتان قادر است ذهن شما را بخواند و پی به انتظارات شما ببرد، حتی اگر شما زمان زیادی را صرف کار مشترک کرده باشید. لازم است شما و افراد شاغل در کسب وکار در جلساتی درباره وظایف شغلی، انتظاراتتان و اهدافتان بحث کرده و برای پیگیری بهتر آنها را مکتوب کنید. به طور مداوم درباره این موضوعات بحث و گفت وگو کنید و در مواقع لازم، انتظارات و اهداف خود را تعدیل و اصلاح کنید.

۴ ) برنامه ریزی برای آینده کسب وکار خانوادگی:

بسیار واضح و قابل درک است که در بطن یک مدل سیستمی کسب وکار خانوادگی، خانواده و کسب وکار را نمی توان از هم مجزا کرد. بنابراین زمانی که برای هر یک از آنها برنامه ریزی کنید، ناگزیر برای دیگری نیز برنامه ریزی کرده اید، بدون توجه به اینکه قصد چنین کاری را داشته اید یا نه. به منظور دستیابی به شیوه های مفید برنامه ریزی، از دو مهارت زیر استفاده کنید;
▪ اهداف و مقاصد عملکرد کسب و کارتان را مشخص کرده و توسعه دهید.
▪ مهارت گفت وگوی موثر را برقرار کرده و پرورش دهید. توجه داشته باشید که گفت وگوی موثر شامل حرف های قابل بیان و حرف های غیرقابل بیان است.
اولین گام در برنامه ریزی توجه و دقت به چشم انداز و ماموریت عنوان شده در بیانیه تان است. دانستن این موضوع که قصد دارید در آینده در چه جایگاهی قرار گیرید، مستلزم تعیین اهداف و مقاصد قابل اندازه گیری و تهیه برنامه ای عملی است. این کار برای تمام اعضای خانواده مفید خواهد بود. می توانید جلسات خانوادگی خود را روی این موارد متمرکز کنید.
اگر شما یک خانواده پرجمعیت دارید، اعضای خانواده را به گروه های کوچک تقسیم کرده و هر گروه را به بررسی و فعالیت بخش خاصی از برنامه تشویق کرده و نتایج حاصله از هر گروه را برای دستیابی به برنامه ای کامل، با هم تلفیق کنید.

۵ ) بهره مندی از نصایح و مشاوره های حرفه ای:

آنچنان که تصور می کنید، شما در دنیا یکه و تنها نیستید; امروزه منابع و مراجع بسیاری با موضوع کسب وکار وجود دارد. برگ برنده، شناخت مرجع شایسته و مراجعه به آن است. از مطالعه غافل نشوید، چرا که ابتدایی ترین مراجع برای افزایش آگاهی و به روزماندن، کتاب ها و نشریات است. از دیگر منابع بالقوه اطلاعات و مشاوره می توان به موارد زیر اشاره کرد:
▪ دوستان و آشنایان، اقوام، اعضای خانواده و همکاران شغلی
▪ مراجع خدماتی حرفه ای همچون حسابداران، بانکداران، وکلا، مشاورین مالی، نمایندگی های بیمه و مشاورین کسب وکار
▪ آژانس های توسعه، اساتید دانشگاه ها، اعضای سازمان های دولتی مختلف و اتحادیه های صنفی
این موارد تنها بخشی از منابع متنوع و گسترده اطلاعاتی است که می تواند شما را در رشد و موفقیت کسب وکار یاری کند. همچنین برای انتخاب مشاوری مناسب موارد زیر را مد نظر قرار دهید:
ـ به مشاورین مختلف مراجعه کنید
ـ قبل از استخدام مشاور، با وی مصاحبه کنید.
ـ از مشاورین درخواست کنید تا فهرستی از منابع اطلاعاتی مناسب را در اختیار شما قرار دهند.
ـ مطمئن شوید که مشاور مورد نظر از مهارت های فنی لازم برخوردار است.
ـ از دستمزدها و حق مشاوره ها اطلاع کسب کنید.
اصلی ترین معیار در انتخاب مشاور مناسب، میزان توانایی وی در درک کامل وضعیت ویژه کسب وکار خانوادگی است.
برخی مشاورین بر این باورند که درمورد حفظ کسب وکار خانوادگی، «بهترین راه حل» را می دانند. آنها چنین می اندیشند که بهترین راه برای حفظ و رونق کسب وکار خانوادگی، خروج خانواده از فضای کسب وکار است. هرچند این راهکار در برخی شرایط صحیح به نظر می رسد، اما همواره بهترین راه حل نیست. شما به مشاوری نیاز دارید که نه تنها بر موضوعات فنی کار تخصصی اش مسلط باشد، بلکه نقش های درونی کسب وکار خانوادگی را نیز به خوبی درک کند. شما به مشاوری نیاز دارید که شما و خانواده تان را درمورد روش های صحیح روبه رو شدن و تصمیم گیری درباره موارد مهم کسب وکار، راهنمایی کنید، نه مشاوری که تنها برای فعالیت های شما و به جای شما تصمیم گیری می کند.

بررسي اقتصاد خانواده با الگوپذيري از سيره عملي حضرت زهرا عليهاالسلام

نقش زن در سامان دهي اقتصاد خانواده

اقتصاد خانواده به معناي چگونگي سامان دهي و مديريت منابع خانه است. خانواده سازماني است که توليد و توزيع کالاهاي مورد نياز را فراهم مي سازد و زن بدون مناقشه به عنوان يکي از دو رکن اساسي خانواده در اين سازماندهي و مديريت ، نقش اساسي را ايفا مي کند. جايگاه مادري و همسري عمده ي منابع مصرف را به زن مي سپارد و انتظار مي رود که او بتواند با سازماندهي و مديريت صحيح بين درآمد و مصرف ، توازن برقرار کند و با برنامه ريزي و اجراي صحيح در شد و توسعه ي اقتصاد خانواده نقش مؤثر ايفا نمايد. از آن جا که جدول بازدهي اقتصاد خانواده در تنظيم نومدار رشد و توسعه اقتصادي جامعه و برنامه هاي کلان بخش هاي مختلف دولتي و خصوص تأثير به سزا دارد، مي توان گفت که زنان در واقع نقش کليدي در استفاده ي بهينه از منابع را دارند. منابع در اين جا شامل، زمان، پول يا درآمدهاي ديگر مي باشد.
دسترسي به منابع سخت، و از دست دادن آن ها آسان است؛ از اين رو بايد مدير خانواده با سازماندهي و مديريت صحيح و سالم بتواند بهترين انتخاب ها و گزينش ها را داشته باشد. خانواده غير از منابع مادي منابع ديگري نيز در اختيار دارد که قابل تبديل به پول نيست و در بيشتر موارد تجديد پذير هم نمي باشد. از جمله ي اين منابع؛ عشق، انسجام خانواده، خاطرات خوش و... است، و چون اين منابع براي اعضاي خانواده رضايت خاطر ايجاد مي کند، بايد نقش اساسي آن ها و جايگاه خاص هر کدام مورد توجه قرار گيرد تا افراد بتوانند با بالاترين سطح مطلوب از آن ها بهترين استفاده را بنمايند؛ از اين رو بايد گفت: «انتخاب»، قلب اقتصاد خانواده است.
نقش الگوهاي ديني در هدايت زندگي بشر به سوي فلاح و رستگاري دنيا و آخرت زنده و پويا است. حضرت زهرا عليها السلام همان گونه که در تمام شؤون ، الگويي حسنه است، در اين مورد نيز بهترين نقش را در مديريت و سازماندهي اقتصاد خانواده ايفا مي نمايد. در سيره ي عملي حضرت زهرا عليهاالسلام نقش منابع غير مادي در اقتصاد اسلامي مهم تر از منابع اقتصادي است که آن حضرت بهترين شکل معقول و منطقي را جهت استفاده از آن ها به کار گرفت. از آن جمله؛ شکر گزاري، دعا و کمک گرفتن از ذکر خداوند براي رفع نيازمندي هاي مادي خانواده و ... بيشترين رضايت خاطر را براي اعضا ايجاد مي کند. آنچنان که در ماجراي اطعام مسکين و يتيم و اسير اعضاي خانواده شامل : همسر، فرزندان و حتي خادم منزل با رضايت و خشنودي کامل، حضرت زهرا عليهاالسلام را همياري نمودند.
امروز عوامل تأثير گذار بر رضايت مندي يا تابع مطلوبيت خانواده در ادبيات اقتصادي شامل: عوامل اقتصادي و غير اقتصادي است که باعث افزايش مطلوبيت خانواده ها مي شود.

وظايف اقتصادي زن در اجتماع

همان گونه که خانواده به عنوان واحد کوچکي از اجتماع در پيشرفت و توسعه فرهنگي جامعه نقش اول را دارد، در توسعه و رشداقتصادي جامعه نيز نقش اساسي را ايفا مي کند و ميزان، چگونگي و نوع حضور او در عملکرد و چرخه هاي اقتصاد کشور تأثير گذار است.
يکي از اساسي ترين اهداف تشکيل خانواده، بقاي نسل و تربيت نيروي انساني مورد نياز جامعه است. توسعه و رشداقتصادي در گرو نيروي کار فعال و تحصيل کرده است؛ بنابراين يکي از عوامل مؤثر در توسعه اقتصادي نيروي انساني يا سرمايه هاي انساني است.
خانواده به عنوان اولين پايگاه تربيت و پرورش منابع انساني است؛ از اين رو جامعه بايد با تقويت نهاد خانواده زمينه توسعه اقتصادي را مهيا سازد. امروزه تئوري سرمايه ي انساني در مقابل سرمايه ي فيزيکي مورد توجه اقتصاددانان و جامعه شناسان دنيا است.
در اين تئوري سرمايه هاي انساني با ارزش تر از دارايي ها و منابع طبيعي و ذخاير زيرزميني به شمار مي آيند و هر چه بر روي انسان ها سرمايه گذاري شود ، رشد و توسعه جامعه افزون خواهد شد.
از اين رو؛ پيشرفت علم و دانش، نگرش و مهارت افراد، ظرفيت توليدي جامعه را ارتقا مي بخشد و در نتيجه رشد و توسعه ي فرهنگي، سياسي ، اقتصادي و اجتماعي تسهيل و تسريع مي گردد . اين نظريه مي تواند در دو سطح خرد و کلان آثار مطلوب خود را نشان دهد. در مقطع خرد، بازدهي خصوصي را افزايش مي دهد و در سطح کلان رشد و توسعه ي جامعه را به همراه دارد، و چون پرورش منابع انساني از کانون خانواده آغاز مي شود، و مادران نقش اساسي را در زمينه تربيت و پرورش فرزندان ايفا مي کنند، اثر گذاري قابل توجه آنان آشکار است و اين نقش ، ويژه ي زنان است.
زنان به عنوان عامل پرورش و رشد نيروي کار، در جريان بهره وري و توليد ناخالص ملي سهم دارند، که با سرمايه گذاري در اطلاعات، دانش ها، نگرش ها و مهارت هاي زنان اين ارزش افزوده خواهد شد؛ بنابراين تلاش حاکمان و نظارت و توجه ملي به اين امر بازخورد مستقيم در پيشرفت کشور را دارد؛ زيرا هر گاه منابع انساني در محيطي سالم و با انگيزه و احساسات و عاطفه و خيرخواهي و ... پرورش يابد و با عزت نفس و مناعت زندگي را بگذراند، نيروي قوي تري در چرخش امور اقتصادي و اجتماعي خواهد داشت. زنان با فراهم کردن و آماده ساختن محيطي با نشاط و صميمي براي تأمين نيازهاي مادي و معنوي و توجه به بهداشت روحي، جسمي و رواني اعضاي خانواده اثر مستقيم بر اقتصاد جامعه مي گذارند.
سيره ي عملي حضرت زهرا عليهاالسلام جهت گيري صحيح و نتايج ارزشمندي را نشان مي دهد.
حضرت زهرا عليهاالسلام کار خانه را تا جايي که براي افراد خانواده و حتي فرزندان شيرخوار، مطلوبيت و رضايت خاطر ايجاد مي کرد، برنامه ريزي مي فرمود. بلال مي گويد: « روزي حضرت زهرا عليها السلام را ديدم که مشغول آرد کردن گندم بود در اين هنگام فرزندش حسين گريه و بي تابي مي کرد. خدمتشان عرض کردم: براي کمک به شما آسياب کنم يا بچه را آرام نمايم؟ حضرت فرمود : من به آرام کردن فرزند اولي هستم، شما آسياب را بچرخانيد». (1)
اين بهترين الگو براي ايفاي نقش مادر و توجه به نياز عاطفي فرزند و انتخاب صحيح در تخصيص و بهينه سازي اقتصادي است؛ چرا که با اين کار حضرت زهرا عليهاالسلام توجه به رضايت خاطر و مطلوبيت فرزند شير خوارش را بر ادامه کار منزل ترجيح داد که نتيجه ي اين تلاش ها، پرورش منابع و سرمايه هاي انساني است؛ آن گونه که همين فرزندان در جهت برقراري عدل و داد و عدالت اجتماعي و اقتصادي و... از تربيت و تعليم کامل بهره مند شدند و جامعه را نيز رهبري نمودند.
در پرورش منابع نيروي انساني بايد به بعد معنوي و ارزش هاي اخلاقي و ديني توجه ويژه شود؛ تا اين نيروها همراه با پيشرفت و رشد و تعالي در بعد مادي و اقتصادي بتوانند از رشد اخلاقي و ارزشي نيز برخوردار گردند و توسعه اقتصادي در جهت برقراري و تحکيم عدالت اجتماعي که از جمله برنامه هاي دين است پيش رود؛ و گرنه منافع توسعه ي اقتصادي براي قشرخاصي از جامعه سود بخش خواهد بود و اقشار مستضعف جامعه را در بر نخواهد گرفت.

نتيجه گيري:

خانواده تنها منبع عرضه کننده نيروي کار جامعه مي باشد. همچنين خانواده ها مي توانند بخش مهمي از سرمايه فيزيکي اقتصاد جامعه را از راه سپرده گذاري، خريد اوراق مشارکت ، اوراق سهام و... فراهم کنند و سرمايه خود را در راه توليد و کسب و کار قرار دهند . از سوي ديگر چون خانواده مصرف کننده ي کالاها و خدمات توليد شده در جامعه است؛ روش استفاده ي صحيح از کالاها و خدمات، ميزان بهره وري را بالا مي برد و از هدر دادن امکانات و دستاوردها جلوگيري مي کند. چنان که اگر فرهنگ قناعت و صرفه جويي از سوي خانواده ها رعايت شود؛ به سطح جامعه نيز کشيده شده و نيروي انساني در سطوح مختلف اداري ، صنعتي، کشاورزي و... به سوي حيف و ميل بيت المال و سرمايه هاي ملي و يا دست اندازي به اموال ديگران حرکت نخواهد کرد و اين مسأله نتايج بسيار با خير و برکتي به همراه دارد. به عبارت ديگر رشد و توسعه ي کشور در قالب فرهنگ سازي خانواده ها آنهم از جانب رکن تربيتي آن ؛ يعني زن امکان پذير است.

نقش زن در اقتصاد

مديريت بودجه ي خانوار؛ مديريت دارايي هاي خانواده با توجه به ترجيحات فرد و خانواده تعيين مي شود. شايد شيوه ي تهيه ي غذاها، استفاده ي بهينه از امکانات و وسايل منزل و پوشاک و وسايل شخصي هر فرد، نظالت و نگه داري و حتي قرار دادن وسايل، مراقبت از فرزندان و تأمين سلامت آنان، در مجموعه ي سرمايه هاي هر خانوار ناچيز و ناديده به حساب آيد، و فقط سهام اوراق مشارکت ، پول و... به عنوان سرمايه در نظر گرفته شود، اما بايد به اين نکته توجه داشت که توليد مواد غذايي ، البسه و ديگر مايحتاج و نيز جمع آوري و نگه داري وسايل شخصي و جمعي خانواده ها که نياز به يک برنامه ي صحيح دارد به دست مدير شايسته ي خانه، با کم ترين هزينه، بالاترين مطلوبيت را در پي خواهد داشت. مدير خوب خانواده بايد بتواند در مواقع کمبود يا حذف بعضي امکانات، جايگزين مناسبي را انتخاب نمايد، بدون آن که تغييري در مطلوبيت ايجاد شود. مثلا اگر برنج گران يا کم مي شود، سيب زميني يا نان را جايگزين نمايد، تا ضمن بر قراري تعادل بين درآمد و هزينه ها منبع تغذيه ي افراد خانواده تأمين گردد، البته رضايت خاطر يا مطلوبيت اعضاي خانواده نيز مهم است.(2)

عوامل مؤثر در موفقيت برنامه ريزي و مديريت بودجه ي خانوار :

1. بهره وري مطلوب از زمان؛ عمر آدمي محدود و تجديد ناپذير است؛ از اين رو بهره وري صحيح از زمان بهترين برنامه ريزي در طول زندگي است. همان گونه که تحصيل علم و دانش در همه ي عمر پسنديده است، اما اگردر زمان مناسب و به موقع نباشد، نتايج مطلوب گرفته نمي شود، خسارت هاي اقتصادي نيز گاهي جبران ناپذير مي باشد.
2. تقسيم کار؛ يکي ديگر از عوامل مؤثر در موفقيت برنامه ريزي، تقسيم کار است.
شايد اداره ي خانه، ساده و بدون پيچيدگي به نظر آيد، اما به کار بستن ظرافت هاي خاص و برنامه ريزي و اجراي صحيح توسط مدير با کفايت سکون و آرامش را در کانون خانواده برقرار مي سازد. تقسيم کار بين افراد خانواده مي تواند بازدهي را بالا ببرد و از سنگيني و فشار کار بريک نفر بکاهد. با تقسيم کار نيازي به صرف بخشي از بودجه ي خانواده براي اجير کردن کارگر و مستخدم نخواهد بود . کارهاي منزل بنا بر توان و مسؤوليت و نقشي که هر يک از افراد خانواده دارند، بايد تقسيم شود. عدم تعادل در تقسيم کار منجر به ضعف جسمي و روحي و رواني يکي از دو رکن خانه؛ يعني زن و مرد يا ديگر اعضاي خانواده مي شود.
تقسيم کار بايد بر اساس برتري هاي نسبي باشد؛ يعني به هر کس کاري را که مي تواند بهتر انجام دهد، واگذار شود تا بازدهي نيز مطلوب گردد؛ چرا که کار خانه نيز جزء اساسي سيستم اقتصادي و اجتماعي است.
حضرت زهرا عليهاالسلام از اين نظر نيز اسوه ي حسنه است. آن حضرت بهترين تقسيم کار را در منزل تنظيم مي فرمايد.
پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله نيز کارها را با توجه به توان و شرايط روحي ، رواني و جسمي زن و مرد بين حضرت زهرا عليهاالسلام و امام علي عليه السلام تقسيم فرمود. کارهايي که با نقش مادري و همسري ارتباط نزديک دارد و در منزل انجام مي شود بر عهده ي حضرت زهرا عليها السلام و کارهاي بيرون از منزل به امام علي عليه السلام سپرده شد.
البته اين تقسيم کار منحصر به هر کدام نبود؛ بر همين اساس در سيره ي عملي حضرت علي عليه السلام مي خوانيم که هشام مي گويد: امام صادق عليه السلام فرمود : « اميرالمؤمنين در کار خانه با حضرت زهرا عليها السلام همکاري مي کرد. هيزم جمع مي نمود ، آب مي کشيد. جارو مي کرد و حضرت زهرا عليهاالسلام گندم آسياب مي کرد و نان مي پخت».(3)
حضرت زهرا عليها السلام با آن همه مقام و منزلت، کار خانه را خود انجام مي داد و حتي کارها را با خادم خود تقسيم کرده بود . يک روز ايشان کارهاي منزل را انجام مي داد و روز ديگر فضه .(4)
يادآور مي شود که تقسيم کار به اين معنا نيست که فعاليت زن منحصر در کار خانه است، بلکه زن مي تواند با توجه به مديريت و سازماندهي صحيح در امور خانواده با محاسبه ي مطلوبيت حاصل از اشتغال همچون؛ خستگي ناشي از کار در منزل و بيرون از منزل، مخارج و... علاوه بر بالا بردن سطح فعاليت هاي اجتماع در زمينه هاي مختلف به بودجه ي خانوار نيز کمک نمايد.
نتيجه آن نقش زن در اقتصاد خانواده همواره بر اساس مطلوبيت خانوار و ترجيحات فرهنگي و اجتماعي و صرف وقت در محيط خانه براي تأمين نيازمندي هاي خانوار يا صرف همان زمان در محيط خارج از خانه، يا حتي کارهاي اقتصادي داخل منزل، بايدم ورد توجه مديران بالاي جامعه قرار گيرد؛ بديهي است غفلت از اين امر يا پرداختن به نقش هاي فرعي و حاشيه اي زن، ضربه هاي جبران ناپذيري بر شخصيت او و نيز کاهش بهره گيري اجتماعي از توان خدادادي اين موجود نقش آفرين خواهد شد.

حداکثر سازي رفاه و مطلوبيت خانواده

پيداست که درآمد خانواده تنها مي تواند درصدي از نيازهاي افراد خانواده را تأمين کند؛ از اين رو بايد از ميان خواسته ها بهترين و لازم ترين انتخاب به عمل آيد. نياز به انتخاب در تمام طول زندگي وجود دارد. و همان گونه که اشاره شد؛ «انتخاب» قلب اقتصاد خانواده است.
انتخاب کالاهاي مختلف بستگي به درآمد خانواده و تشخيص آن ها دارد. هر چه در آمد محدود باشد، ترجيحات نيز محدود مي گردد و در نتيجه بايد انتخاب ها درست و بهينه باشد تا بيشترين رضايت خاطر و مطلوبيت را براي افراد خانواده به بار آورد.
براي رسيدن به اين سطح، همکاري پدر و مادر لازم و ضروري است، ولي نقش مادر با توجه به مسؤوليت مادري و همسري از پدر مهم تر است. بريز و بپاش ها و مخارج فرعي و غير ضرور يا گاهي زيان آور، نه تنها سطح بهره وري اعضاي خانواده را کاهش مي دهد، بلکه به صورت فرهنگ و عادت نامطلوب به نسل هاي آينده منتقل مي گردد. مادر مي تواند با مهيا کردن شرايط صحيح براي افراد خانواده به حداکثر سازي رفاه و مطلوبيت افراد خانواده بپردازد تا تمامي افراد خانواده با عزت نفس، تندرستي روح و جسم و تعليم و تربيت و آموزش صحيح سرمايه ي انساني خود را در جهت اعتلا و رضاي خدا به کار گيرند. و در آينده نيز افراد مفيدي براي جامعه باشند.
در جامعه اسلامي حداکثر سازي رفاه و مطلوبيت خانواده فقط از طريق تأمين نيازهاي مادي به دست نمي آيد، بلکه نقش خانوار، در ارتباط با توليد و اقتصاد جامعه آن گاه بيشتر روشن مي شود که بدانيم: نيروهاي خلاق و مبتکر و مديران کارآفرين و مغزهاي دگرگون کننده مسير جامعه همه و همه از کانون خانواده بر مي خيزند و همان گونه که کيفيت مواد اوليه به کيفيت و عيار بالاي معدني که در دل طبيعت است، بستگي دارد؛ ظهور انسان هاي کارآفرين و درجه اهميت آن ها به کيفيت پرورش خانواده بستگي دارد. تمام کساني که تاکنون تمدن انساني را متحول ساخته اند، حاصل مديريت مطلوب کانون قدرتمند، سالم، عاطفي و کارآمد خانواده هستند؛ از اين رو نقش عوامل غير اقتصادي همچون عشق، محبت، راستي، امانت، ايثار و گذشت و... در پرورش نيروي انساني مؤثرند.
به عنوان نمونه کاربردي، پرورش و تربيت فرزندان راست گو باعث افزايش کيفيت نيروي کار مي شود؛ زيرا راست گويي و درست کاري در فرآيند توليد و بازرگاني، موجب کسب درآمد بيشتر و جلب نظر مشتريان مي گردد. پرهيز از دروغ و حيله و نيرنگ، اعتماد مردم را به توليد کننده و عرضه کننده بالا مي برد و اين امر موجب افزايش رونق اقتصادي جامعه و نيز گرمي بازار کار و اشتغال مي گردد.
مي توان از نمونه هاي کاربردي ديگر به ايجاد اعتماد به نفس در فرزندان اشاره نمود. اين امر موجب مي شود تا آن ها با تکيه بر انديشه ي خلاق خود، انسان هايي کارآفرين شده و با جديت و اميد به نتايج درخشان تحقيق، همواره به دنبال کشف راه هاي جديد براي ارايه کالاها و خدمات با هزينه کمتر، اما کيفيت بالاتر باشند، همچنان که در دهه ي اخير برخي از کشورها با رشد افزوده رو به رو بوده اند.
در سيره عملي حضرت زهرا عليها السلام توجه به شخصيت بخشي فرزندان و ايجاد اعتماد به نفس در آن ها کاملا مشهود است. از جمله ابزارهايي که روح اعتماد به نفس و مشکل ستيزي رادر کودک زنده نگه مي دارد، مسابقه و رقابت هاي سازنده است. رو به رو ساختن کودکان با مشکلات و فراهم نمودن امکان رقابت براي آن ها موجب بالا رفتن حس اعتماد مي گردد. اين مسأله به قدري ارزشمند و سرنوشت ساز است که اولياي کودک بايد براي آن برنامه ريزي کنند.
حضرت زهرا عليهاالسلام براي ايجاد اعتماد به نفس در فرزندان خود آن ها را وادار و تشويق به مسابقه و ورزش مي کرد. (5)
از جمله نمونه هاي ديگر؛ روحيه شادابي و نشاط و محبت در بين افراد خانواده است. افراد خمود و پژمرده از کارآيي لازم و مفيد در امور اقتصادي و غير اقتصادي برخوردار نمي باشند. افزايش کارآيي، موجب کاهش هزينه هاي توليد و در نتيجه سود افزوده و بهره وري اقتصادي بيشتر مي شود.
از منظر اسلام، نفع شخصي و مطلوبيت فرد به تنهايي مطرح نيست، بلکه سهم هر يک از افراد جامعه در ضرر و منفعت کل جامعه اثر گذار است. ايثار، پشتکار، گذشت، درستي و راستي و ديگر فضايل و ارزش هاي فردي شاکله ي اجتماع را سالم و پر ثمر مي سازد.
نتايج عملي اين شيوه ي رفتاري در سيره ي حضرت زهرا عليها السلام آشکار است.
توجه به آثار بخشش اطعام به مسکين و يتيم و اسير در ماجراي نذر حضرت زهرا عليها السلام جهت استشفاي حسنين عليهم السلام راهنماي خوبي براي جامعه ي اسلامي است. امام علي عليه السلام و فرزندان و فضه ي خادمه نيز به اين نذر عمل کردند. امام علي عليه السلام سه صاع جو براي آن سه شب تهيه کرد. حضرت زهرا عليها السلام روز اول يک صاع آرد نمود و نان تهيه کرد. غروب آن روز مسکيني به در خانه آمد و تقاضاي طعام کرد. شب دوم وسوم نيز يتيم و اسير تقاضاي غذا کردند و در اين سه شب متوالي، روزه داران درگاه الهي با آب افطار کردند و قوت افطار را در راه خدا به نيازمندان بخشيدند. روز چهارم امام علي عليه السلام به اتفاق نور چشمان امام حسن و امام حسين عليهماالسلام خدمت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم رسيدند . پيامبر از ديدن حال ضعف آن ها گريست و جبرئيل آيات ذيل را در شأن حضرت فاطمه عليها السلام و حضرت علي عليه السلام و امام حسن و امام حسين عليهماالسلام نازل کرد. (6)
( و يطعمون الطعام علي حبه مسکينا و يتيما و أسيرا - انما نطعمکم لوجه الله لا نريد منکم جزاء و لا شکورا) (7) ؛ « و به [پاس] دوستي [خدا]، بينوا و يتيم و اسير را خوراک مي دادند. ما براي خشنودي خداست که به شما مي خورانيم و پاداش و سپاسي از شما نمي خواهيم ».
يکي از زيبايي هاي ايثار؛ ترجيح مطلوبيت ديگري بر مطلوبيت خويش است و اين گونه رفتار نزد خداي متعال محبوب است و رضايت پروردگار را در پي دارد. قرآن مي فرمايد: آن ها به خاطر رضايت خداوند اطعام نمودند، بي آن که انتظار اجر و پاداش داشته باشند. نيز آن حضرت در شب عروسي لباس خود را به دختري فقير بخشيد و خود با لباس کهنه به خانه داماد رفت و به آيه ي : ( لن تنالوا البر حتي تنفقوا مما تحبون ...) (8) عمل نمود. (9)

مديريت و نقش تغذيه

مدير لايق و قوي براي تغذيه سالم و کافي نيز برنامه ريزي مي نمايد. توجه به بهداشت و سلامتي روحي، رواني و جسمي افراد خانواده، افرادي سالم و نيرومند را به جامعه تحويل مي دهد.
روش تربيتي و اخلاقي حضرت زهرا عليها السلام بهترين شيوه و تجربه براي ساختن نسلي پاک و سعادتمند است.
لقمه ي پاک و حلال و نيز تأمين مواد غذايي لازم، سلامت روحي و جسمي فرزند را در پي دارد. آرامش و آسايش افراد خانواده به دنبال در اختيار داشتن امکانات فراوان نيست، بلکه بر عکس هر چه امکانات و لوازم زندگي بيشتر باشد عمر انسان براي استفاده از آن ها بيشتر صرف مي گردد؛ در نتيجه دلواپسي و نگراني ها رو به افزايش است و دغدغه ي رسيدگي و نگه داري وسايل بر اضطراب و استرس روزانه ي افراد نيز مي افزايد؛ بنابراين با زندگي ساده و دور از تجملات، آسايش و آرامش بيش تر فراهم مي گردد و انسان بهتر مي تواند به رشد و پيشرفت معنوي و روحي بپردازد. با ماشيني تر شدن زندگي نه تنها از مشکلات زندگي کاسته نشده. بلکه شلوغي و پرکاري ، استراحت و آسايش خاطر را به مخاطره مي اندازد. بارها در تاريخ خوانده ايم که حضرت زهرا عليها السلام فرزندان را به قيمت گرسنگي خود سير مي کرد. و اين نکته توجه خاص حضرت به تغذيه فرزندان را نشان مي دهد.
زندگي ساده، خانه گلي و... حضرت زهرا عليها السلام محل رشد و کمال والاترين بندگان خدا بود.

تحرک و بازي

توجه به تحرک و بازي کودکان در شيوه ي تربيتي حضرت زهرا عليها السلام جايگاه خاصي دارد. تا آن جا که فعاليت و تکاپو براي سلامتي و رشد مناسب کودک ضروري است، حتي براي تشويق کودکان به تحرک و بازي، بزرگ ترها نيز بايد تن به بازي و جست و خيز بدهند. (10)
همچنان که پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله فرمود: « من کان عنده صبي فليتصاب له (11)؛ در خانه اي که بچه اي باشد تو بايد براي او بچه شوي [با او مثل خودش که بچه است بازي کني و هم بازي او باشي ] ».
هم بازي شدن رسول خدا صلي الله عليه و آله با فرزندان حضرت زهرا عليها السلام بيان گر اين نکته است که بازي و تحرک کودک يکي از لوازم تربيت صحيح محسوب مي شود. (12) توجه کافي حضرت علي عليه السلام و حضرت فاطمه عليها السلام در خانه به بازي کودکان موجب شادابي و نشاط روز افزون آن ها مي شد. بي شک بالا رفتن کيفيت بهره وري و کارآيي نيروي انساني، درتوسعه و رشد جامعه تأثير شايان توجه دارد.

بهداشت و درمان

حفظ تندرستي و سلامتي افراد خانواده از مهم ترين وظايف خانواده است و بايد بخشي از درآمد خانواده به اين مهم اختصاص يابد. مصرف بخشي از درآمد براي بهداشت مي تواند جلوگير بسياري از هزينه هاي درمان بيماري ها باشد. واکسيناسيون اعضاي خانواده در برابر بيماري، استفاده از وسايل بهداشتي و ... در سلامت خانواده مؤثر است. توجه و مراقبت مادر و برنامه ريزي و عمل نمودن به موقع مهم ترين اقدام به شمار مي آيد. (13)
آثار رفتار اقتصادي زنان بر مصرف کل جامعه
بي شک رفتارهاي مصرفي بر حجم مصرف کل در جامعه تأثير گذار است. از ديد اقتصادي هر چه ميل نهايي افراد جامعه به مصرف، بيشتر باشد؛ فرآيند ضريب فزاينده و روابط بين متغيرهاي کلان اقتصادي مصرف کل بيشتر خواهد شد. با ايجاد تقاضاي مؤثر براي کالاها و خدمات، توليد کل فزوني يافته و در نتيجه درآمد ملي افزايش مي يابد. از نظر اسلام مصرف بايد درچارچوب صحيح و متعادل و دور از اسراف و تبذير صورت پذيرد. همان گونه که اسلام تأکيد و سفارش به اسراف نکردن و مصرف صحيح و به اندازه دارد؛ بر انفاق نيز تأکيد مي نمايد. با انفاق ؛ روح هم بستگي و کمک به ديگران تقويت مي شود. زن مي تواند با پرهيز از اسراف و تبذير جلوي اتلاف و هدر رفتن امکانات، لوازم، مواد غذايي ، پوشاک و ... بگيرد و جامعه را به سوي مصرف صحيح راهنما باشد. کالاهاي مصرفي هر خانواده را مي توان به دو گروه تقسيم کرد:
1. کالاهاي مصرفي با دوام؛ همچون مواد غذايي که بايد بر اساس برنامه استفاده شود. مادر خانواده بايد مواد ضروري چهار گانه ( پروتئين ، چربي ، قند، ويتامين) رادر برنامه غذايي افراد خانواده بگنجاند؛ بدين منظور آشنايي به اصول علم تغذيه و آگاهي از قيمت مواد غذايي مختلف و توجه به بودجه خانواده از عناصر اصلي تهيه ي مواد غذايي مناسب مي باشد. مادر مي تواند در صورت محدوديت درآمد با جاي گزيني مواد غذايي ارزان تر( با خواص مشابه) نيازهاي تغذيه اي خانواده را تأمين کند. مادر خانواده بايد در اين جاي گزيني توجه به ذائقه و ترجيحات خانواده داشته باشد. غذا بايد به اندازه نياز خانواده تهيه شود. پر خوري درا سلام مذموم است و موجب بمياري و افزايش هزينه ي خانواده مي شود که در صورت محدوديت درآمد، باعث فشار و تحديد بر ديگر بخش هاي تقسيم درآمد مي گردد. و حال آن که اگر خانواده ها بخشي از هزينه هاي مواد غذايي را صرف خريداري کتاب و محصولات فرهنگي بنمايند از مشکلات و ضعف فرهنگي جامعه کاسته خواهد شد.
ب. کالاهاي بادوام؛ مانند مسکن که بايد به هنگام خريد آن توجه به امکانات ، محله و ... نمود و از نظر قيمت متناسب با درآمد و انتظار باشد تا ميزان مطلوبيت و رفاه خانواده بالا رود.(14)
آثار رفتار اقتصادي زنان بر پس انداز کل جامعه
در بينش اسلام سرمايه گذاري در راه فعاليت هاي توليدي ممدوح است. پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله فرمود: « اگر مسلماني اقدام به کشت درخت و زراعت نمايد که پرنده يا انساني از آن استفاده کند؛ اين کار براي او عمل خير به حساب خواهد آمد و بهترين سرمايه، سرمايه اخروي است». (15)
تقسيم و بخشش درآمد فدک از سوي حضرت زهرا عليها السلام به مستمندان و تلاش براي احقاق حق و باز پس گيري آن از غاصبان به عنوان بهترين سرمايه براي جامعه مسلمين و رفع محروميت و پيشرفت اقتصادي به شمار مي آيد؛ چراکه آن حضرت در پي جلب و کسب منافع شخصي و خانوادگي خويش نبود بلکه از سرمايه ي آن در جهت سازندگي و توسعه و پيشرفت اقتصادي جامعه اسلامي استفاده مي نمود.

خلاصه ي کلام :

1. مادران مي توانند در اقتصادخانه و در سطح اقتصاد کلان جامعه نقش اساسي و محوري داشته باشند.
2. زنان جامعه امروز ما، با الگو گرفتن از فاطمه زهرا عليها السلام نقش کارآمدي در رشد و بالندگي سرمايه هاي انساني دارند.
3. زن مي تواند با سازماندهي و مديريت صحيح بين درآمد و مصرف توازن برقرار سازد.
4. زنان به عنوان عامل نيروي کيفي کار، در جريان بهره وري و توليد ناخالص ملي ايفاي نقش مي نمايند.
5. مهيا ساختن کانوني گرم براي اعضاي خانواده و ايجاد محيطي سرشاز از محبت، دوستي ، تفاهم و... در افزايش بهره وري عوامل توليد تأثير گذاراست.
6. زنان با تأسي به سيره ي عملي حضرت زهرا عليهاالسلام نقش مؤثر و کليدي در سلامت جامعه و پرورش نيروهاي فعال و مولد، در رشد و توسعه اقتصادي جامعه سهم عمده اي دارند.

پی نوشت:

1. ذخائر العقبي، ص 51.
2. اقتصاد خانواده، ص 28.
3. بحارالانوار، ج 43، ص 151.
4. احقاق الحق، ج 10، ص 277.
5. ر.ک؛ نهج الحياه، ص 45.
6. تفسير مجمع البيان، ج5، ص 402.
7. الدهر (76): 8 و 9 .
8. آل عمران (3): 92.
9. کريمي جهرمي ، سيره و سخن فاطمه عليهاالسلام، و ذبيح الله محلاتي ، رياحين الشريعه، ص 104.
10. جلوه هاي رفتاري حضرت زهرا عليهاالسلام، ص 37.
11. وسايل الشيعه ، ج 15، ص 22.
12. ابراهيم اميني، فاطمه بانوي نمونه اسلام.
13. اقتصاد خانواده، ص 124.
14. اقتصاد خانواده، ص 104.
15. اسلام و توسعه اقتصادي ، ص 205.

منابع خانواده زمان، درآمد، فضای زندگی و ... است. از آن‌جا که منابع خانواده محدود است، تهیه تمام کالاها و خدمات مورد نیاز خانواده ممکن نیست.
هر سال اسفند و فروردین، ماه‌هائی است که خانواده‌ها هزینه‌هائی بیشتر از بقیه ایام سال دارند. آئین نوروز رسم و آدابی دارد که زندگی را تازه می‌کند اما این آئین هزینه‌آور است. با این حال باید بر انجام آداب پافشاری کرد. خرید شب عید، سفرهای نوروزی و ... اگر دقیق و درست و با رعایت اصول اقتصادی انجام شود برای هر خانواده‌ای شیرین خواهد بود و هزینه‌هایش هم بر زندگی خانواده‌ها سنگینی نخواهد کرد. این مسئله‌ای است که در قالب رعایت اقتصاد خانواده قادر به مراعات آن خواهیم بود. اقتصاد خانواده را می‌توان چگونگی سازماندهی و مدیریت منابع خانواده تعریف کرد. منابع خانواده زمان، درآمد، فضای زندگی و ... است. از آن‌جا که منابع خانواده محدود است، تهیه تمام کالاها و خدمات مورد نیاز خانواده ممکن نیست. پس باید از میان خواست‌های خود انتخاب به عمل آورد. انتخاب قلب اقتصاد است. انتخاب از میان خواسته‌های مختلف با توجه به هزینه‌ها، وظیفه اصلی اقتصاد خانواده است. اقتصاد خانواده به دنبال بهترین انتخاب می‌گردد و بهترین انتخاب برای خانواده، انتخابی است که بیشترین رضایت خاطر را برای بیشتر اعضاء خانواده به بار آورد. اقتصاددانان به‌جای رضایت خاطر، از یک اصطلاح علمی به اسم مطلوبیت استفاده می‌کنند.
آنها می‌گویند بیشترین مطلوبیت با توجه به شرایط هر خانواده و میزان درآمدها، متفاوت است. پس در انتخاب از میان خواسته‌ها، حفظ اعتدال مهم است. برای این‌که از بین خواسته‌های خود، دست به انتخاب بزنید:
۱) فایده‌ها را محاسبه کنید.
۲) هزینه‌ها را برآورد کنید. در نظر داشته باشید هزینه تنها آن مبلغی نیست که شما می‌پردازید، بلکه فرصت‌های از دست رفته نیز در شمار هزینه‌هاست.
۳) انتخابی را انجام دهید که فایده‌اش بیش از هزینه باشد.
پویائی اقتصادی فقط به زمانی که جیب‌هایتان پر از پول است، محدود نمی‌شود. هر چند در یک چنین مواقعی باید به شدت به آداب مالی خود توجه داشته باشید، اما به هر حال باید این توانائی را نیز داشته باشید که پول‌هایتان را همین حالا نیز به بهترین شیوه کنترل و سپس سرمایه‌گذاری نمائید. بنابراین به‌جای این‌که نفستان را در سینه حبس کرده و منتظر از راه رسیدن آن روز رویائی باشید که یک چک مبلغ بالا نصیبتان شود، همین حالا شیوه‌های صحیح نظارت بر مسائل اقتصادی را یاد بگیرید تا بتوانید خودتان را دارنده آن چک پر بها بکنید. در این نوشتار چند نمونه از تکنیک‌های صحیح آداب مالی را برای شما ذکر می‌نمائیم.

پول‌شناس باشید و آن‌را درست خرج کنید

به‌جای این‌که انتظار داشته باشید که از آسمان برایتان پول برسد تا از وضعیت موجود نجات پیدا کنید، از چیزهای کوچکی شروع کنید که فکر می‌کنید می‌توانید آنها را تحت کنترل خود در آورید، مانند این است که یک سکه ۱۰ ریالی پیدا کنید و بعد تلاش کنید تا به واسطه آن به بالاترین درجات برسید؛ اما به خاطر داشته باشید که زمانی‌که یک چیز به‌صورت عادت در شما شکل بگیرد، دیگر انجام دادن آن نیز به تلاش و کوشش نیاز ندارد. تمرین کردن عادات صحیح اقتصادی چیزی است که شما می‌توانید به آن افتخار کنید و روی آن حساب باز کرده و زمانی هم که سود باد آورده به سوی شما جاری شود، خیلی بهتر از گذشته می‌توانید روی آن برنامه‌ریزی کرده و در راه مناسب‌تری از آن استفاده کنید. هنر درست خرج کردن هنر مهمی در زندگی است.

دفترچه هزینه

برای هر خانواده و هم‌چنین هر یک از افراد خانواده، دفتر یادداشت مخصوص هزینه‌ها لازم است. این دفتر را به سه بخش تقسیم کنید
۱) هزینه‌های ضروری
۲) هزینه‌های غیرضروری
۳) فهرست مخارج روزانه

هزینه‌های ضروری

هزینه‌های ضروری واقعاً ضروری‌اند ولی می‌شود متعادلشان کرد. در آغاز هر ماه فهرستی از مخارج ضروری خود را یادداشت کنید؛ مثلاً اجاره، قبض تلفن، موبایل، برق، خورد و خوراک، پوشاک و ... حالا با توجه به هزینه‌هائی که این مخارج در ماه قبل برای شما داشته‌اند رقمی را جلوی هرکدام یادداشت کنید. جمع این رقم پولی است که تا آخر ماه نباید صرف چیزی شود. حالا جلوی هر مورد بنویسید چه‌طور می‌توان هزینه هر کدام را کاهش داد؛ مثلاً:
ـ قبض برق: می‌توانم از لامپ کم‌مصرف استفاده کنم و زمانی‌که سرگرم کاری هستم تلویزیون را خاموش کنم.
ـ قبض موبایل: در ماه قبل تعداد زیادی SMS غیرضروری و چند مکالمه طولانی غیرضروری داشتم. این ماه از SMS فقط برای موارد لازم استفاده می‌کنم.
ـ خورد و خوراک: هنگام خرید میوه و سبزی، مصرف واقعی خانواده را در نظر می‌گیرم تا میوه لک‌دار و خراب در سبد خانه نماند و دور ریخته نشود؛ یا در مهمانی غذا را به اندازه درست می‌کنم تا دور ریخته نشود.
حالا خودتان حساب کنید. همین چند مورد کوچک که ذکر شد در آخر هر ماه، چه مبلغی را در کیف پول یا حساب شما باقی می‌گذارد. نگوئید ای بابا! با این پول‌ها که چیزی حل نمی‌شود. همین قطره‌ها دریا می‌شوند.

هزینه‌های غیرضروری

اگر اسم هزینه‌هائی غیرضروری شد، لزومی ندارد آن را به کل از برنامه اقتصادی خودتان حذف کنید بلکه می‌توانید آن در اولویت دوم، پس از ضروریات قرار دهید. این‌جا امکان صرفه‌جوئی بیشتری برایتان وجود دارد. دو سئوال: آیا این خرج در زندگی‌ام مؤثر است؟ و اگر موثر است، چه‌قدر؟ را از خود بپرسید. مثلاً سفر تابستانی حتماً در روحیه شما مؤثر است ولی اگر پس از بازگشت با مشکل بی‌پولی روبه‌رو شوید، خرجی اضافه و بدون دوراندیشی بوده. حالا اگر این مشکل را نداشته باشید می‌توانید در دفتر هزینه‌ها یادداشت کنید که در سفرهای قبلی چند مورد خرج اضافه (مانند غذای زیاد یا خرید سوغات بی‌مصرف و تزئینی) داشته‌اید. این مخارج را از سفر حذف کنید.
یک مورد دیگر، رفتن به رستوران‌ها و کافی‌شاپ‌ها است. بسیاری از خانواده‌ها در برنامه خود، هفته‌ای یک شب در رستوران شام می‌خورند که می‌توان آن را به سه هفته یک‌بار تقلیل داد. یک هفته دیگر را می‌توانید با غذای خانگی به طبیعت بروید و هفته سوم را در خانه، میز قشنگی برای اهالی منزل بچینید.
حالا خودتان میزان کاهش هزینه را در همین مورد حساب کنید. یا زمانی‌که در تنگنای مالی قرار دارید به‌جای پرداخت مبلغ باشگاه ورزشی از ورزش صبحگاهی پارک‌ها استفاده کنید. اگر همه مخارج ضروری و غیرضروری را بنویسید و جلوی آنها راه صرفه‌جوئی‌اش را هم یادداشت کنید، این موارد قابل اجرا می‌شود.

یادداشت مخارج روزانه

زمانی‌ه تمرین درست خرج کردن را شروع می‌کنید، هر شب باید چند دقیقه را به ثبت مخارج روزانه خود، از ریز تا درشت، اختصاص دهید. با این کار، هم حساب خرج دستتان می‌آید، هم پس از مدتی متوجه برخی مخارج می‌شوید که دائماً در زندگی شما تکرار می‌شود و هیچ ضرورتی هم ندارد؛ فقط عادت کرده‌اید.

دلائل ولخرجی

۱) رودربایستی
شما با مهمانتان رودربایستی دارید و برای یک نفر به اندازه چهار نفر تدارک می‌بینید یا همراه دوستی ولخرج هستید و مجبور به خرج‌های غیرضروری می‌شوید. باید بدانید با پذیرائی مفصل از مهمان، او را هم معذب می‌کنید و به فکر جبران می‌اندازید؛ و اگر به دوستتان نه نگوئید هرگز نمی‌فهمد شما از این همه پول خرج کردن در عذاب هستید.
۲) عدم اعتماد به نفس
شما برای پوشاندن کمبود اعتماد به نفس، به طرف خرید کردن هجوم می‌برید تا دوستان و آشنایان را تحت تأثیر قرار دهید. ولی آنها هم احتمالاً باهوش هستند و زیاد تحت تأثیر این خریدهای عجیب و غریب قرار نمی‌گیرند؛ بلکه خیلی زود اصل قضیه را می‌فهمند.
۳) بیکاری و بطالت
از بیکاری حوصله‌تان سر می‌رود و خرید می‌کنید یا از یک کافی‌شاپ به دیگری سرک می‌کشید و شام را هم با دوستان صرف می‌کنید تا در خانه بیکار نمانید. این کار شما هم ضرر مالی دارد، هم مقطعی و کوتاه مدت است. تنها توصیه به درد بخور این است که علائق واقعی‌تان را پیدا کنید تا مفید واقع شوید.
۴) خجالت
به مغازه‌ای می‌روید و جنسی را قیمت می‌کنید. چنان از اخم آقای فروشنده جا می‌خورید که خجالت می‌کشید بگوئید گران است و آن را می‌خرید یا خجالت می‌کشید بگوئید مایل به رفتن به رستوران گران‌تر از سطح بودجه‌تان نیستید. باید گفت تا زمانی‌که به دیگران بیش از خودتان اهمیت می‌دهید همیشه آخر ماه مبلغی پول کم می‌آورید.
۵) جلب محبت
عادت کرده‌اید محبت دیگران را با هدیه گران و بذل و بخشش بخرید و اطرافیانتان را غرق هدایای گران‌قیمت می‌کنید ولی باز هم میزان محبتتان کمتر از مبلغ خرج شده است. اگر دوست و هم‌زبان می‌خواهید روشی غیر از خرید و فروش محبت پیدا کنید!
۶) عادت
شاید در خانواده‌ای مرفه یا فاقد دوراندیشی بزرگ شده‌اید که کسی در آن به پس‌انداز فکر نمی‌کرده و شما هم دائماً پول خرج کرده‌اید؛ طوری‌که برای پول ارزش قائل نیستید. بالاخره یک نفر باید به شما بگوید که روش قبلیتان غلط بوده و پول برای ایجاد یک زندگی امن ضروری است. چه‌طور است روش منطقی خانوادە‌های دیگر را با دقت بنگرید و الگو بگیرید؟!

پس‌انداز، گنج روانی

حال که راه پس‌انداز کردن برخی هزینه‌های زائد را تمرین کرده و در دفترچه نوشته‌اید، می‌دانید مبلغی به‌عنوان پس‌انداز برای شما باقی می‌ماند. این جایزه شماست، مبارک است! فکر نکنید مبلغ کمی است، چون با این روش روز به روز بر پول شما اضافه می‌شود و میزان پس‌انداز شما با میزان امنیت مالی شما رابطه مستقیم دارد. پس‌انداز کنید تا لذت این امنیت را دریابید. امید است برای ششروع اجرای این توصیه‌ها از هزینه‌های نوروزی خانواده آغاز نموده و از همین سال نو برمبنای علم اقتصاد روزگار بهتری را برای خود و خانواده خود رقم زنید.

یکی از وظایف مرد در زندگی، پرداختن نفقه و خرجی به همسر است، در این باره، بیان چند نکته لازم است:
1. نفقه ی زن، بر شوهر واجب است، اگر چه زن، درآمد کافی داشته باشد.(1)
2. شخصی که ازدواج کرد، باید کار و تلاش کند تا بتواند نیازهای زندگی خود و همسرش را از راه حلال تأمین کند.
امام صادق(ع) می فرماید:
«اَلکادُّ عَلی عِیالِه کَالمُجاهِدِ فی سَبیلِ اللهِ»(2)
کسی که برای خانواده خود تلاش کند، همانند کسی است که در راه خدا جهاد کند.
3. بسیاری از افرادی که دچار فقرند، فقرشان کاذب است. نمی خواهند، تلاش کنند و ابتکاری به خرج دهند و یا تقدیر و تدبیر در معیشت و مخارج زندگی ندارند.
4. سعی کنید، موازنه ای معقول و منطقی، بین دخل و خرج ایجاد کنید؛ اگر بر اساس توسعه طلبی های برخی همسران یا مهار نکردن مخارج غیرضروری، این موازنه به هم بخورد، یا در امر درآمد و مخارج زندگی حسابگری و انطباق و همسویی نباشد، در خانواده، ناهنجاری های رفتاری پیش می آید.
بر احوال آن کس بباید گریست
که دخلش بود، نوزده، خرج بیست(3)
بعضی ها، با حقوق کارمندی، پُز مهندسی می دهند و برای جلب توجّه دیگران یا خودنمایی، بیش از توان مالی خرج می کنند و نتیجه اش پیدایش بحران در معیشت خانواده است.
امام صادق(ع) در این باره می فرماید:
«إنَّ المَرءَ یَحتَاجُ فِی مَنزِلِهِ وَ عِیَالِهِ إِلَی ثَلَاثِ خِلَالٍ یَتَکَلَّفُهَا وَ إِن لَم یَکُن فِی طَبعِهِ ذَلِکَ مُعَاشَرَةٌ جَمِیلَةٌ وَ سَعَةٌ بِتَقدِیرٍ وَ غَیرَةٌ بِتَحَصُّن»(4)
مرد، برای اداره ی منزل و خانواده ی خود به سه خصلت احتیاج دارد، گرچه، به صورت طبیعی، دارای آن صفات نباشد؛ معاشرت زیبا و توسعه در زندگی، همراه با تقدیر و اندازه گیری و غیرتی که مصونیت آور باشد.
امام صادق(ع) می فرماید: «من برای کسی که اقتصاد را رعایت کند، ضامن می شوم که فقیر نشود».(5)
علی(ع) می فرماید:
«قِوامُ العَیشِ حُسنُ التَّقدیرِ وَ مِلاکُهُ حُسنُ التَّدبیرِ»(6)
استحکام زندگی، حسن تقدیر در معیشت و ملاک آن حسن تدبیر و مدیریت است.
امام صادق(ع) می فرماید:
«دعای چهار دسته از مردم، مستجاب نمی شود؛ یکی از آن دسته ها به کسانی مربوط می شود که مالشان را بیهوده مصرف می کنند، آن گاه می گویند: خدایا روزی ما را برسان. پس خدا می فرماید: مگر به شما دستور ندادم که اقتصاد را رعایت کنید».(7)
مگوی و منه تا توانی قدم
زاندازه بیرون و زاندازه کم
5. لازم است، زن و شوهر، به تناسب توانایی مالی خود، لیستی از چگونگی اختصاص پول به جنبه های مختلف زندگی تهیه کرده و بر اساس آن عمل نمایند، همچون برنامه زیر:
یک. اجاره خانه 25% حقوق.
دو. خوراک 25 تا 35%
سه. کفش و لباس 6 تا 10%
چهار. آب، برق و تلفن و گاز 4%
پنج. مسافرت و تفریح 10%
شش. مخارج میهمانی ها و هدایا 20%
هفت. پیشامدهای غیرمنتظره 10%
مهم، داشتن برنامه و اندازه گیری در مخارج زندگی است و برنامه فوق، یک نمونه است و می توان آن را به گونه ای دیگر تنظیم کرد.
6. همه درآمد شما، مال شما نیست؛ روزیِ خانواده است. ثبات زندگی به حُسن تقدیر است؛ بنابراین، به میزان توسعه روزی، باید، برای خانواده توسعه داد.
پیامبر(ص) در این باره می فرماید:
«لَیسَ مِنَّا مِن وُسِّعَ عَلَیهِ ثُمَّ قَتَّرَ عَلَی عیَاله»(8)
از ما نیست کسی که به او توسعه داده شود و او بر خانواده اش سخت گیری کند.
امام رضا(ع) می فرماید:
«یَنبَغِی لِلرَّجُلِ أَن یُوَسِّعَ عَلَی عِیَالِهِ لِئَلَّا یَتَمَنَّوا مَوتَهُ»(9)
بر مرد سزاوار است، بر خانواده اش توسعه دهد تا مرگ او را آرزو نکنند.
7. خرج های روزمره را بنویسید تا در محاسبه ای که بر مخارج زندگی می کنید، بخش های اضافی آن را کم کنید. باید، یکی از دو سختی را بپذیرید:
یا زیر بار قرض و کسری بودجه ی همیشگی زندگی بروید و یا خرج های زندگی را کم و بر تلاشتان بیفزایید.
برای جلوگیری از ولخرجی و خرج های بیهوده، کم تر ش همراه بردارید؛ زیرا، فقط، در این صورت است که از خرید چیزهایی غیرضروری صرف نظر خواهید کرد. چه بسا ممکن است، برای برداشتن پول به خانه بازگردید و در همین فاصله، از خرید بیهوده چشم بپوشید.
8. اگر همسرتان، عاقل و با تدبیر است؛ درآمدهای خود را نزد او بگذارید و با هماهنگی او مخارج زندگی را تنظیم کنید و اگر تدبیر لازم را در تنظیم مخارج زندگی ندارد، خود، با برنامه ریزی صحیح، مخارج خود را طبق درآمدتان تنظیم کنید.
9. تردیدی نیست که بسیاری از اوقات ممکن است، انسان، به کسانی بدهکار باشد که در کوتاه مدّت یا زمانی نسبتاً طولانی، بدهی خود را می پردازد و این یک مسأله ی طبیعی است؛ ولی، باید پذیرفت که برخی مردم، در این باره، بیش تر، به زحمت می افتند؛ به تعبیر دیگر، در بسیاری از اوقات که بدهکار بودن لازم نیست، خود را بدهکار می نمایند و خریدهای غیرضروری کرده، و خود را گرفتار قرض می کنند.
پیامبر(ص) در این باره می فرماید:
«إیَّاکُم وَ الدَّینَ فَإِنَّهُ هَمٌّ بِاللَّیلِ وَ مَذَلَّهٌ بِالنَّهَار»(10)
از قرض بپرهیزید که غم شب و ذلّت روز است.
بنابراین، تا آن جا که می توانید، زیر بار قرض نروید.
خواهی اگر که حفظ کنی آبروی خویش
بردار لقمه لیک به قدر گلوی خویش
10. نیازهای زندگی سه گونه است:
الف) نیازهای ضروری، مانند: تهیه ی غذا، لباس، مسکن در حد مناسب.
ب) نیازهای رفاهی، همچون: داشتن تلفن، وسیله ی نقلیه، لباسشویی.
ج) نیازهایی که نه از ضروریات زندگی است و نه رفاه محسوب می شود؛ بلکه، نوعی خودنمایی و چشم و هم چشمی است. همچون، خرید لوسترها، تابلوها، فرش ها، لوازم صوتی و تصویری گران قیمت و....
علی(ع) می فرماید:
«اَهنی العیش اطراح الکلف»(11)
گواراترین زندگی، دور افکندن تکلّف ها و مخارج اضافی است.
اگر خانواده ها بیاموزند که در حدّ توان مصرف کنند، بسیاری از مشکلاتشان رفع می شود. اگر توانایی ندارند، در حدّ ضرورت، خرج کنند و اگر توانایی دارند، در حدّ رفاه خرج کنند و اگر توانایی اقتصادی آنان اجازه می دهد، به سراغ مرحله سوم بروند، گرچه، تجمّل گرایی همیشه نامطلوب است.
همسران باید، برنامه ی زندگی خود را بر محور قناعت و پرهیز از خرج های غیر لازم، تشریفاتی و تجمّلاتی تنظیم کنند و از شوهران خود، توقّعات غیر منصفانه و بی جا و خارج از توان مالی و میزان درآمد او نداشته باشند؛ در غیر این صورت، باید، منتظر بروز تنش و بحران، در زندگی باشند؛ زیرا، یا همسرشان به خواسته های افزون طلبانه آنان اعتنایی نمی کند که نتیجه ی آن بروز اختلاف است و یا اگر، تسلیم خواسته های او شود، به ناچار، باید، زیر بار قرض برود و یا زندگی خود را به حرام آلوده نماید.
11. در هر شرایطی، قسمتی از درآمد خود را پس انداز کنید.
12. از چشم و هم چشمی های مادّی به شدّت بپرهیزید.
13. برای خریدهای مهم زندگی، با اهل خبره مشورت نمایید تا در صورت داشتن توان مالی، جنسی مرغوب بخرید.
حضرت علی(ع) می فرماید:
«مَن شاوَرَ الرَّجالَ شارَکَها فی عُقة وِلها»(12)
هر کس با اهل خبره مشورت کند در عقل و دانش آن ها شرکت می جوید.
همچنین حضرت علی(ع) می فرماید:
«لا مُظاهَرَةَ اَوثَقُ مِنَ المُشاوَرَةِ»(13)
هیچ همکاری مطمئن تر از مشورت نیست!
سعی کنید، بدون مشورت ریسک نکنید؛ زیرا، بسیارند، جوانانی که در آغاز زندگی زناشویی، بدون تفکر و مشورت، دست به ریسک هایی زده اند تا بتوانند، به راحتی به مال و ثروت برسند، امّا سرانجامی، جز شکست و بدبختی برای آنان نداشته است.
در این درگاه سعی هیچ کس ضایع نمی گردد
به قدر آنچه فرمان می بری، فرمانروا گردی(14)
او که زیباترین حالات و لطیف ترین شورها و احساس ها و سبزترین انس ها و الفت ها را آفرید و با دست پرقدرت و پرمهرش زلف من و تو را به زلف همسرانمان گره زد قلب هامان را شکافت و به قلب آنان پیوند داد، جز به خوشبختی و شادکامی ما نمی اندیشد راهی جز راه جاودانگی فرارویمان نمی گشاید.
اگر دین را که مجموعه ای از عقاید، اخلاق و احکام است به دست والاترین و گرانمایه ترین انسان ها، برای من و تو، از آسمان وحی، فرود آورد، جز رشد و تعالی ما را در نظر نداشت.
دین، مشعل فروزانی است که با عقایدش، باورهای ما به زندگی، به مرگ، به سرانجام آفرینش و به هزاران واقعیت مهم دیگر را سامان می بخشد و با اخلاقش، صدها خُلق و خوی زشت و زیبا را به ما باز می شناساند و با احکامش، بایدها و نبایدهای زندگانی ما را در همه ی عرصه های فردی، خانوادگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و حتی بین المللی روشن می سازد.
حضرت علی(ع) می فرماید:
بی تردید در مقابل هر طاعتی از سوی خدای سبحان، عنایت و لطفی است و برای شفاجویان، درمانی.(15)
از همین روست که آن حضرت به ما سفارش می کنند که اطاعت از خدا را مغز و هسته ی زندگی مان قرار دهیم، نه ظاهر و پوسته ی آن(16)؛ چرا که طاعت، گوهری است:
پست اندر سایه اش گردد بلند
خاک چون اکسیر گردد ارجمند(17)